Hayvan ve insan arasındaki meta ilişkileri iktidar ilişkileridir. Ve asla unutmamalıyız ki iktidarın olduğu yerde mücadele de olacaktır
– Onu niye öldürdün?
– Artık işi yaramayan bir hayvandı.
Yukarıdaki diyalog sadece bir filme, kitaba ait değil. Yaşamın kendi gerçeğine ait trajik bir durumun anlatısı…
Yazımıza böyle başladık çünkü insan ve hayvan arasındaki fayda ilişkisi çıkarlara dayalı ve sonu hayvanların ölümü ile biten hazin bir hikaye. İnsan ve hayvan arasındaki fayda ilişkisini iktisadi yönlerden ele alacağımızı belirterek devam edelim.
Fayda genel kabul gören sözlük anlamı ile “yarar” demek. Yazımızın konusu olan iktisadi anlamı ise “kullanım değeri”. Kullanım değeri, kullanıcısına – sahibine – yarar sağlayan mal ve hizmetlerdir. Yani sahip olan kişinin maddi ve maddi olmayan ihtiyaçlarının karşılanması ve bunun sürekli tekrarlanması eylemleridir.
Fayda kuramı özü itibariyle liberalizmin temel tezlerini yeni bir açıklama biçimine dönüştürmekten başka bir şey değildir. Düşünsel kaynaklarını aydınlanmada bulan bu kuram merkezine insanı koyan ve onun mutluluğunu hedef alan bir anlayıştadır. Kendi çıkarını en üst seviyeye taşıyan birey aynı zamanda toplumunda refahını maksimumlaştıracak ve bu uğurda hiç çekinmeden hayvanları ve doğayı kullanacaktır. Fayda kelimesinin kökünün iş ile yapmak ile ilgili oluşu da bu durumu destekler niteliktedir.
Faydalı kavramı içinde olumsuzunu da barındırmakta. Faydalı hayvan işlevlerini yerine getiremediği andan itibaren faydasıza dönüşebilmekte. Katır; yük çektiği sürece faydalı, yük çekemez hale getirildiği andan itibaren faydasız ve bunu sonucu gereksiz olarak görülecektir.
İktisadi anlamda fayda (kullanım değeri) insan – hayvan ilişkileri açısından ikili öneme sahip; birincisi maddi, ikincisi maddi olmayan kullanım değerleri. Maddi kullanım değeri hayvanların gücünden, biyolojik yapısından, doğal görünüşünden vd. kaynaklıdır. Yukarıdaki katır örneği bunun bir göstergesidir. Maddi olmayan kullanım değeri ise sevgi, dostluk, arkadaşlık gibi paylaşımları içinde barındırmakta. Örneğin sizinle yaşamı paylaşan bir köpek bunların örneği olabilir. Bir noktanın altını çizerek devam edelim; insan – hayvan arasındaki fayda ilişkisi temelinde evcilleştirmeyi barındırır ki, bu da mülkiyet ilişkilerinin devamı demektir.
İnsan merkezli iktisat anlayışı (ki insan merkezli olmayan iktisat anlayışı geliştirilemediği için şimdilik eleştirerek devam edeceğiz) emeği sadece insan kaynaklı olarak görür. Merkezine sadece insanı almayan bir iktisadi anlayış ise hayvanları da emek gücü olarak hesaba katmak zorundadır. Faydalı hayvanın emeğinin ücretsiz oluşunuda belirtelim. Kadının evdeki çalışma eylemlerini, çocukların kaçak işçi olarak çalıştırılmalarını hesaba katarsak sistemin neden eş zamanlı olarak kadına, çoçuğa ve hayvanlara saldırdığını daha net görebiliriz.
Kapitalist üretim, dolaşım ve tüketim ilişkilerinin belirleyici temel taşı meta’nın ikili özelliğinden bahsetmek mümkün: Kullanım değeri ve değişim değeri. Kullanım değerinden yazı boyunca bahsetmeye çalıştık. Değişim değeri de, değiştiricisine faydanın yanında para kazandıran bir özellik barındırmakta. Elma meyvesi üzerinden bu iki değeri somutlaştıralım. Doğada insan eli deymeden tek başına yetişen, olgunlaşan çürüyen ya da yenilen elmanın kullanım değeri vardır fakat değişim değeri yoktur. Bunun yanında insan eliyle dikilmiş, yetiştirilmiş, bakılmış, budanmış, toplanıp pazara getirilip bir ücret karşılığı satılmış elmanın değişim değeri vardır ve o artık bir metadır.
Bir örnek de inek ve ot üzerinden verelim:
Kullanım değeri, değişim değeri ve meta ilişkisinin hayvan ve insan üzerinden çözümlendiği yeni bir iktisat (ya da başka isimde bir anlayış) gerekmekte. İnsan merkezli iktisat anlayışı, ilişkileri tam olarak tanımlayamamakta. Oysa hayvan ve insan arasındaki meta ilişkilerini anlamak, sistemi anlamak demektir. Bugüne değin özgün bir analiz ne yazık ki yapılmadı ama bu yapılmayacağı anlamına gelmez.
Hayvan ve insan arasındaki meta ilişkileri iktidar ilişkileridir. Ve asla unutmamalıyız ki iktidarın olduğu yerde mücadele de olacaktır!
Başladığımız gibi bitirelim:
– O hayvanla niye yaşıyor ve yaşamaları için mücadele ediyorsun?
– Özgür, eşit, paylaşım içinde bir dünya kurmak için.
Sendika.Org, yayın hayatına başladığından bu yana işçi sınıfı hareketinin, solun ve genel olarak toplumsal muhalefetin gündemine ilişkin, farklı politik perspektiflerden düşünsel katkılara açık bir tartışma platformu olagelmiştir. Sitemizde yayımlanan yazılar yayın kurulunun politik perspektifiyle uyumluluk göstermeyebilir. Amacımız, mücadelenin gereksinim duyduğu bilimsel ve politik bilginin üretimini zenginleştirecek tüm katkılara, yayın ilkelerimiz çerçevesinde, olabildiğince yer verebilmektir.