Bu kısa yazı, Marx’ın ve Leon Walras’ın 1862 yazında İsviçre’de aynı göl kıyısında tatil yapma ihtimalini değerlendirdikten sonra bu iddianın kaynağı hakkında bir spekülasyonda bulunmayı amaçlıyor
Marx hakkındaki şehir efsanelerinin ne kadar yaygın olduğu malum. Hala tekrarlanan bu şehir efsanelerinin başında, kırk yıl önce çürütülmesine rağmen, Marx’ın Kapital’i Darwin’e ithaf etmek istediği gelir.
Oysa Margaret Fay, Marx’ın Kapital’in herhangi bir cildini Darwin’e ithaf etmeye teşebbüs etmediğini kanıtlamakla kalmamış, ayrıca bu şehir efsanesinin nereden kaynaklanmış olabileceğini de göstermişti.[1]
Fay, adeta dedektif gibi Marx’ın dosyalarını, orijinal mektuplaşmalarının tamamını elden geçirmiş, ithaf edilmek istenen kitabın Marx’ın kızı Eleanor’un sevgilisi Edward B. Aveling’in yazdığı Öğrencilerin Darwin’i adlı bir biyoloji kitabı olduğunu ortaya çıkartmıştı.[2]
Dolayısıyla, Darwin’in 13 Ekim 1880 tarihli “beni mazur görün” yollu mektubunun da Marx’ın değil, Aveling’in ithaf talebine cevaben yazıldığı kanıtlanmış oluyordu.
Yukarıda bahsettiğimiz türde yaygın bir şehir efsanesi olmamasına rağmen iktisat-içi taşıdığı ima itibariyle bana hayli manidar[3] gelen bir başka iddia da bu yakınlarda iktisatçı Sam Bowles tarafından öne sürüldü: Marx’ın ve Leon Walras’ın 1862 yazında İsviçre’de aynı göl kıyısında tatil yapmalarına rağmen tanışma fırsatını kaçırmış olmaları![4]
Bowles bu tatil ihtimalini iktisadi düşünce tarihçisi William Jaffe’den bir sohbet sırasında duyduğunu belirtiyor ve açıkçası topu Jaffe’ye atarak “olmuş olabilir de, olmayabilir de” diyerek sorumluluk almıyor.[5]
Yine de, Thomas Weisskopf için derlenmiş armağan kitaba[6] yazdığı oyuna -İki iyidir, üç fazla: Karl, Leon ve Maynard’la akşam yemeği- şöyle bir diyalogla başlamaktan kendini alamıyor:
KARL: (ayağa kalkarak Leon’un elini içtenlikle sıkar)
Leon, 1862 yazında İsviçre’de aynı gölde tatil yaptığımız halde tanışamamış olmamıza gerçekten çok üzgünüm. (Duraksar, Leon tam bir şeyler söyleyecek iken Karl devam eder.) Belki, o senin hayli ılımlı piyasa sosyalizmi reformlarının bile ancak devrimci işçi sınıfı tarafından uygulanabileceğine seni ikna edebilirdim.
LEON:
Sizin matematiğe olan ilginizi biliyor olsaydım –Karl diyebilir miyim?—kesinlikle sizi bulmaya çalışırdım.
Bu kısa yazıda, Marx’ın 1862 yazında İsviçre’de tatil yapma ihtimalini değerlendirdikten sonra, Jaffe’nin Bowles’la paylaştığı bu iddianın kaynağı hakkında bir spekülasyonda bulunmak istiyorum.
Marx’ın hayatına ilişkin bu tür iddialarla karşılaştığımda genellikle ilk başvurduğum kaynak Hal Draper’ın The Marx-Engels Chronicle kitabıdır;[7] aşağıda aktarılan bilgiler de ağırlıklı olarak oradan. Geçerken belirteyim, Marx’ın hayatını kronolojik olarak izlemek için Draper’ın kitabı kadar ayrıntılı olmasa da bir başka yararlı kaynak Türkçeye de çevrilmiş olan Mary Gabriel’in Aşk ve Kapital’idir.[8]
Haziran: Viyana’da yayımlanan Die Presse adlı gazeteye yazı başına £1’a (yaklaşık 1032 TL) yazdığı makalelerin çoğu basılmadığı için Marx’ın ezeli parasal sorunları devam etmektedir. Gönderdiği dört yazıdan sadece Amerikan İç Savaşı üzerine olan basılmış, diğer üç yazı kullanılmadığı için Marx’ın aylık geliri £1’da kalmıştır. Engels’e yazdığı mektuplarda sık sık parasal sıkıntıdan, Die Presse’den ne kadar müşteki olduğundan bahseder, editörlere kızgınlığını dile getirir. Geçim sıkıntısı karısı Jenny’i sonunda Marx’ın kitaplarının bazılarını satmak, birçok şahsi eşyayı da tefecilere rehine bırakmak zorunda bırakır.
Temmuz: Engels’in bazı borçların ödenmesi için para göndermesine, Die Presse’de, Marx’ın dört makalesinin basılmasına rağmen parasal sıkıntı devam eder. Bu arada Londra Sanayi Fuarı’na katılmak üzere Ferdinand Lassalle Marx’lara gelecek ve 4 Ağustos’a kadar kalacaktır. Bu ziyaret sırasında Lassalle, Marx’a Alman işçilerini seçim hakkı ve Prusya devletinin destekleyeceği üretici kooperatifleri talepleri etrafında örgütlemeye çalıştığını anlatır.[9]
Lassalle’ın bir tür devlet-sosyalizmine benzeyen görüşlerini Marx reformist ve gerici bulur. Nitekim, Lassalle bu hareketin yayın organının Londra muhabiri olmasını önerince, Marx bu teklifi herhangi bir siyasi sorumluluk yüklenmeden, ancak “parası iyi olursa” kabul edebileceğini söyler. Lassalle ile nihai sosyalizm hedefi dışında “siyasi olarak hiçbir konuda anlaşamadıkları” açıktır.[10]
Ağustos: Ziyareti boyunca Lassalle son derece hovarda davranmış, ayrıca spekülatif bir yatırımda £750 kaybettiğini Marx’a anlatmakta bir sakınca görmemiştir. Ayrılmadan bir gün önce Marx parasal sıkıntılarını Lassalle’le paylaşarak yardım talebinde bulunur. Lassalle de £15 borç verebileceğini, Engels kefil olursa ileride daha fazla da yardım edebileceğini söyler. 19 Ağustos’ta Marx ailesini Ramsgate sahiline tatile gönderir. “Dünyadaki en mükemmel ve yetenekli çocuk” dediği büyük kızı Jenny’nin (Jennychen) sağlığından çok endişelidir. O sıralar gerçekten Jenny hem kilo kaybetmekte hem de geçmek bilmez bir öksürükle boğuşmaktadır. Marx geçim sıkıntılarının yarattığı ortamdan bir süre de olsa uzaklaşmanın ve deniz kıyısı tatilinin herkese iyi geleceğini düşünür. Kendisi de ayın sonuna doğru eniştesi Lion Philips’den borç alabilmek için Zaltbommel’e (Hollanda) gider, fakat Philips seyahatte olduğu için umduğunu bulamaz. Daha sonra, Eylül başında önce Köln’e uğrayarak 1848-49 arası editörlüğünü yaptığı Neue Rheinische Zeitung gazetesinin yazarlarından Friedrich Kapp ile buluşur. ABD’den yeni dönmüş olan Kapp, Marx’a Amerikan iç savaşında Alman göçmenlerin rolü hakkında bilgi verir. Ardından Trier’de annesini ziyaret eder. Annesinden de herhangi bir parasal destek bulamayan Marx için bu “gezi” tam bir hüsran olmuştur. Son çare olarak Londra’ya döndüğünde kuzeni August Philips’in aracılığı ile İngiliz demiryollarında işe girmeyi dener, fakat el yazısının kötülüğü nedeniyle işe alınmaz.
1862 yazına ilişkin yukarıda aktardığımız bilgiler, Marx’ın Ağustos ve Eylül içinde yaptığı Londra dışı seyahatler Gabriel’ın kitabındaki kronoloji ve mektuplaşmalardaki bilgilerle de uyum içinde. Temmuz ayı zaten Lassalle’ın ziyaretine tahsis edilmiş gibidir. Özellikle Marx’ın yaz boyunca yaşadıkları, ailenin para sıkıntısı dikkate alındığında bütün bunlardan benim çıkardığım sonuç Marx’ın İsviçre’ye yaz tatiline gitmiş olma ihtimalinin neredeyse sıfır olduğudur.
O zaman, acaba Bowles’un Jaffe’den aktardığı bu tatil anekdotunun kaynağı ne olabilir? Jaffe neye dayanarak böyle bir iddiada bulunmuştur? Şimdilik kesin cevabını veremeyeceğimiz bu sorulara ancak spekülatif cevaplar vermek mümkün. Bir ihtimal, Jaffe’nin 1970’lerde en ciddi Marx biyograsi sayılan D. McLellan’ın Karl Marx: His Life and Thought (daha sonra Karl Marx: A Biography) kitabında Lassalle’ın Temmuz 1862 ziyaretine ilişkin yazılanları yanlış hatırlaması. McLellan’ın Lassalle’ın karakterine ilişkin söyledikleri şöyle:
Don Juan ve devrimci Kardinal Richelieu. Ayrıca, tuhaf tiz bir ses, didaktik bir ton ve çarpıcı çirkin el kol hareketleriyle sürekli gevezelik. Ve, konuşmasına ‘İşçiler! İsviçre Kaplıcaları’na gitmeden önce’ gibi sözlerle ve kendine duyduğu muazzam bir güvenle başlayabilecek böylesi bir adamın ziyaretine Marx’ın uzun süre tolere etmesi gerçekten zor olmalıydı.[11]
Muhtemel bir tatil iddiasını destekleyebilecek yeterince malzeme mevcut: yıl 1862, mevsim yaz ve de (göl kenarında?) İsviçre Kaplıcaları. Tek sorun, sözkonusu tatili yapma ihtimali olan kişinin Marx değil Lassalle olması![12]
Kaynaklar:
Bowles, Sam. 2013. “Three’s a crowd: my dinner party with Karl, Leon, and Maynard” in Jeannette Wicks-Lim and Robert Pollin, eds. Capitalism on Trial: Explorations in the Tradition of Thomas E. Weisskopf. Northampton, MA: Edward Elgar Publishing.
Draper, Hal. 1985. The Marx-Engels Chronicle: A Dayby-Day Chronology of Marx and Engels’ Life and Activity. New York: Schocken Books.
Fedesoyev, P. N. et al. 1976. Karl Marx: Biyografi, Çev. E. Kürkçü, İstanbul: Öncü Yayınevi (yeni basım Sorun Yayınları, 1995).
Gabriel, Mary. 2019. Aşk ve Kapital: Karl ile Jenny Marx ve bir Devrimin Doğuşu, Çev. B. Eres, D. Gedizlioğlu, G. Kurt, İstanbul: Yordam Kitap.
Jaffe, William. 1968. “Leon Walras.” International Encyclopedia of Social Sciences, New York: Macmillan.
Margaret A. Fay. 1980. “Marx and Darwin: A Literary Detective Story” Monthly Review. Mart.
McLellean, David. 1973. Karl Marx: His Life and Thought, London: Macmillan.
Morgan, R. 1965. The German Social Democrats and the First International. Cambridge: Cambridge University Press.
Shaikh, Anwar. 2018. Kapitalizm: Rekabet, Çatışma, Bunalımlar, Çev. Ü. Şenesen, İstanbul: Kırmızı Yayınları.
Teber, Serol. 1984. “Evrim teorilerini Çarpıtma Çabaları.” Bilim ve Sanat, Sayı: 11.
Tonak, E. Ahmet. 1984. “’Altı Yıl Geciken’ Mektup Vesilesiyle Marx-Darwin İlişkisi Üzerine Bir Not, Bilim ve Sanat, Sayı: 14.
Dipnotlar:
* Bu kısa notu okuyarak önerilerini esirgemeyen Sungur Savran’a ve Zümray Kutlu’ya, ayrıca bazı kaynaklara erişmemi sağlayan Kaan Kangal’a ve Erdem Bulduruç’a müteşekkirim.
[1] Yıllar önce, bahsettiğim şehir efsanesinin hem Serol Teber’in Bilim ve Sanat dergisindeki bir yazısında (Teber. 1984) hem de hala piyasada bulunan Karl Marx: Biyografi (Fedesoyev vd. 1976) kitabında tekrarlanması üzerine Margaret Fay’in bu katkısını (Fay. 1980) yazdığım kısa bir yazı ile duyurmuştum (Tonak. 1984).
[2] Bu söylediklerimizden Marx’ın Darwin’e olan ilgisini, hatta hayranlığını küçümsediğimiz sonucu çıkarılmamalı. Bilindiği gibi, Marx Kapital’in I. cildinin 2. Almanca basımını imzalayarak (16 Haziran 1873) Darwin’e gönderir. Bu imzalı kitap halen Down House’daki Darwin Koleksiyonu’nda muhafaza edilmektedir
[3] Walras hem genel denge teorisinin hem de marjinalist değer teorisinin kurucusu (diğer marjinalistler C. Menger ve W. S. Jevons ile aynı yıllarda ve onlardan bağımsız olarak) bilinir. Babasından Fabianist sosyalizan görüşler edindiğini de biliyoruz. A. Shaikh ana akım iktisadın Walras’ı sahiplenişine ilişkin “Kendini sosyalist sayan Walras, modelini, ‘sistemin ideal serbest rekabet sistemine dönüşmesini engelleyen güçleri politika koyucusunun anlamasına’ yardım eden bir model olarak görür. Onun anlayışına göre uygulamada bu dönüşüme, ‘doğru koşullarda, Devletin uygun bir yönlendirmesiyle’ erişilebilir… Bu, tarihin öyle bir ince alayıdır ki kendini Fransız sosyalisti ilan eden biri şirket kapitalizmini savunan AngloAmerikanların koruyucu evliyası olmuştur.” (Shaikh. 2018). Bu ironi bize Walras’ın ekonomik sisteminin bugün bütünüyle neoklasik iktisadın ana çatısını oluşturan Arrow-Debreu modeli tipi genel denge teorisinin tarihsel atası olduğunu unutturmamalı.
[4] Kurgusal bir metinde yer aldığı için Bowles’un (2013) Jaffe’den aktardığı bu spekülatif iddiayı hoş görmek tabii ki mümkün.
[5] William Jaffe sadece ilk iki bölümünü yazdığı Walras biyografisini tamamlayamadan 1980’de ölür. Fakat daha önce Walras’ın hayatına ilişkin yazdığı metinlere (mesela Jaffe, 1968) baktığımda hayli ilginç olan bu iddiaya rastlamadığımı belirteyim.
[6] Bowles, Sam. 2013, “Three’s a crowd: my dinner party with Karl, Leon, and Maynard” Jeannette Wicks-Lim and Robert Pollin (Der.), Capitalism on Trial: Explorations in the Tradition of Thomas E. Weisskopf. Northampton, MA: Edward Elgar Publishing
[7] Draper, Hal. 1985, The Marx-Engels Chronicle: A Day-by-Day Chronology of Marx and Engels’ Life and Activity. New York: Schocken Books. Bir diğer kaynak da şüphesiz Marx’ın mektuplarıdır; bu döneme ilişkin mektuplar Marx-Engels Collected Works’ün 41. cildinde yer alır.
[8] Gabriel, Mary. 2019, Aşk ve Kapital: Karl ile Jenny Marx ve bir Devrimin Doğuşu, Çev. B. Eres, D. Gedizlioğlu, G. Kurt, İstanbul: Yordam Kitap
[9] Lassalle’ın “Prusya devletinin destekleyeceği üretici kooperatifleri” talebinin çok da masum olmadığını ve daha sonra Alman kapitalizminin emperyalizme evrildiği aşamanın baş mimarı Otto von Bismarck ile bir işbirliği projesi olduğunu da eklemekte yarar var.
[10] Draper, s. 112
[11] McLellan’ın Lassalle’e atfettiği “İşçiler! İsviçre Kaplıcaları’na gitmeden önce” alıntısının kaynağı da Morgan, R. 1965, The German Social Democrats and the First International Cambridge: Cambridge University Press, 1965).
[12] Şüphesiz yaptığım bu spekülasyon ile 1864 yılında düelloda ölecek Lassalle’ın 1862 -1864 arası Walras’la tanıştığını ima etmiyorum. Nitekim, bu konuda yazıştığım Kaan Kangal, 1862 yılında 20, 21, 25 ve 26 Ağustos’ta Lassalle’ın Marx ve Engels’le yaptığı yazışmalarda Zürih adresini kullandığını ama bu yazışmalarda Walras’la buluştuğuna dair bir ibareye rastlanmadığını belirtiyor.
Sendika.Org, yayın hayatına başladığından bu yana işçi sınıfı hareketinin, solun ve genel olarak toplumsal muhalefetin gündemine ilişkin, farklı politik perspektiflerden düşünsel katkılara açık bir tartışma platformu olagelmiştir. Sitemizde yayımlanan yazılar yayın kurulunun politik perspektifiyle uyumluluk göstermeyebilir. Amacımız, mücadelenin gereksinim duyduğu bilimsel ve politik bilginin üretimini zenginleştirecek tüm katkılara, yayın ilkelerimiz çerçevesinde, olabildiğince yer verebilmektir.