Bolsonaro, Brezilya’yı COVID-19 karşısında savunmasız hale getirdi ve salgının ardından izlediği politikalarla kendi koltuğunu sarstı. İşçi Partisi iktidarına son veren egemen sınıflar koalisyonunda çatlaklar belirirken sol da yeni bir çıkış imkânı yakalıyor
14 Nisan 2020 itibariyle Brezilya’da, günlük ölüm oranında artışla birlikte, bin 361’i ölümle sonuçlanan toplam 23 bin 955 COVID-19 vakası görüldü.[1] Londra Tropikal Tıp Okulu’nun Bulaşıcı Hastalıkları Matematiksel Modelleme Merkezi’nin tahminlerine göre, teşhis edilen vakalar toplam vakaların sadece yüzde 11’i.[2] Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Donald Trump’tan bile daha ileri giden Brezilya Devlet Başkanı Jair Bolsonaro, virüs tehdidini ve küresel pandeminin ölçeğini hafife alıp arsızca onu “küçük bir grip” olarak nitelendirdi ve “hepimiz bir gün öleceğiz” dedi. Bir doz cinsiyetçilik ekleyerek taraftarlarına, virüsle “bir çocuk gibi değil, bir erkek gibi” yüzleşmelerini söyleyecek kadar ileri gitti.[3] Hatta ertesi gün Twitter ve sonraki gün onu takip eden Facebook ve Instagram, Bolsonaro’nun karantina tedbirlerine karşı çıktığı iki gönderiyi kaldırdılar. Twitter yaptığı açıklamada, “küresel ve yerel kamu sağlığı otoritelerinin yönlendirmelerine doğrudan karşı çıkan içeriklere müdahale edilebilmesi” için küresel kuralları içinde bulunan zarar tanımını genişlettiğini ifade etti.[4]
Silinen tweet’lerden birinde (Bolsonaro’nun Brezilya’daki bir pazarda taraftarları arasına karışarak kendi hükümetinin sosyal mesafelenme kurallarını gururla hiçe saydığını gösteren bir videoda) bir sokak satıcısı başkana, insanların “hastalıktan ölmeseler bile açlıktan ölmekten” korktuklarını söylüyor. Çok sayıda insanın gerçekliği bu düşüncede açıkça özetlenmiştir: İnsanlar işe gitmek zorunda kalırlarsa güvende olamazlar, işe gitmezlerse de hayatta kalamazlar. Mantıklı olan tek hükümet tepkisi, herkese uygun bir şekilde evde kalabilecekleri koşulları garanti etmektir: yiyecek, temiz su, barınak ve sağlık hizmetlerine erişim. Sağlık ve gıda endüstrisi çalışanları gibi temel üretimleri yapan işçilere sağlıklarını korumak için maskeler gibi yeterli koruyucu ekipmanlar; temiz bir çalışma alanı; ücretsiz, erişilebilir ve hızlı test; ücretli hastalık izni; risk ödemesi ve dahası verilmelidir. Oysa Bolsonaro’nun mesajı bunun tam tersiydi: “Benim insanlardan duyduğum şey çalışmak istedikleri.”
Senato, Bolsonaro’nun temennileri karşısında, düşük gelirli insanlar için üç ay boyunca aylık 600 R$ [Brezilya Reali] acil ihtiyaç ödemesini onaylamış olsa da, bu, parayı almak için, resmi olarak istihdam edilmeyip sosyal güvenlik, yardım ödeneği, işsizlik sigortası veya federal transfer geliri ödemelerini almamak dahil olmak üzere çeşitli şartların sağlanması istendiği dikkate alındığında, bu ödeme programı insanların ihtiyaçlarını gidermek için çok az işe yarayacaktır.[5] Sosyalizm ve Özgürlük Partisi (PSOL) ve Demokratik İşçi Partisi’nin (PDT) acil durum ödeneği müzakereleri boyunca elde ettikleri bir zafere istinaden, çalışan bekar anneler üç ay boyunca 1200 R$ tutarında bir aylık ödeme alabilecek.[6]
“Brezilya Duramaz” sloganı altında Bolsonaro, çoğu zaman kendisinin karşılık olarak saldırdığı diğer Brezilyalı yetkililerin ifadelerinin tersine, giderek işçilerden daha fazla insanlaştırılan “ekonomi”ye öncelik verdi. Örneğin, kendi hükümetinin sağlık bakanı Luiz Henrique Mandetta, virüsü azaltmanın bir yolu olarak sınırlamanın önemini vurguladı. Ülkenin en sıcak virüs noktalarındaki eski Bolsonaro taraftarları olan São Paulo ve Rio de Janeiro eyalet valileri, herkese açık toplanmaları yasakladı, okullar ve işletmeleri kapattı ve sıkı sosyal mesafelenme çağrısında bulundu. Ülkenin yirmi yedi valisinden yirmi beşi, Bolsonaro’nun güvenlik tedbirlerini desteklemesi talebinde bulunan ortak bir mektubu imzaladı.[7] Miting ve gösteri gibi olağan protesto biçimlerinin imkânsız olduğu bir zamanda, São Paulo ve Rio de Janeiro, büyük Latin Amerika geleneği olan cacerolazo veya Portekizce panelaço’yu kullanarak Bolsonaro’nun pandemi idaresini protesto etmek için gecelerce pencerelerinden tencere tava çaldı.
Bolsonaro’nun COVID-19 krizine doğrudan tepkisi son derece önemli olsa da, hatta kendi hükümetini görevden alınma riski altına sokmuş olsa da, dünya üzerindeki devlet tarafından işletilen en büyük kamu sağlık sistemi olan Brezilya Sağlık Sistemi’yi, gelecekteki pandemiler bir yana mevcut pandemiyle başa çıkabilecek donanımdan çok daha az donanımlı hâle getiren, Bolsonaro’nun hayata geçirilmesine yardımcı olduğu yapısal koşullar da son derece önemli. Mesela, sadece 2019’da Bolsonaro, ülkenin sağlık sistemi bütçesinden yaklaşık 10 milyar R$ kesti.[8] Aynı yıl, tüm hastalara kan, ilaç ve tedavi için gerekli diğer kaynakların sağlanmasını güvence altına alan bir tasarıyı veto etti.[9] Sağlık sistemine yapılan bir başka saldırıda Bolsonaro, Brezilya’nın 2013 yılında kurulan ve doktorları küçük köylerde, yerli topraklarında, maroon (kara derili) topluluklarında ve en yoksul, en yetersiz kaynaklara sahip mahallelerde çalışmaya gönderen Mais Médicos programını sonlandırdı. Mais Médicos doktorlarının yaklaşık yarısı Küba’dan gelmişti ve Bolsonaro başkan olduktan sonra adaya geri gönderildiler. Sonuç olarak, Brezilya’daki yirmi sekiz milyon insan tıbbi yardım hakkına erişemez hale geldi.[10]
Halk sağlığı saldırı altındayken, ilk başta Bolsonaro’nun seçimleri kazanmasının ardındaki temel sektörlerden biri olan endüstriyel tarım patlama yaşadı. Dünyanın en büyük kahve, şeker, portakal suyu, soya fasulyesi, mısır, etanol, domuz eti, sığır eti ve kümes hayvanı üreticilerinden ve ihracatçılarından biri olan Brezilya, ülkenin tarım arazilerinin yüzde 75,7’sini işgal eden ve toplam tarımsal üretimin yüzde 62’sini oluşturan yüksek sermayeli, ihracat odaklı, büyük ölçekli emtia yetiştiricilerine yer açmak için küçük aile çiftliklerini yok ediyor. Daha açık bir ifadeyle, kırsal arazi sahiplerinin en üstteki yüzde 1,5’i tüm tarım arazilerinin yüzde 53’üne sahip.[11] Rob Wallace, Alex Liebman, Luis Fernando Chaves ve Rodrick Wallace şöyle açıklıyor:
“Kasıtsız da olsa, üretim hattının tamamı, patojen virülansının evrimini ve daha sonra bulaşmayı hızlandıran uygulamalar etrafında organize edilmiştir. Gıda hayvanları ve bitkilerin neredeyse aynı genomlara sahip olacak biçimde, genetik olarak monokültür yetiştirilmesi, daha çeşitli popülasyonlarda bulaşmayı yavaşlatan bağışıklık emniyet şeridini ortadan kaldırır. Patojenler artık sıradan konakçı bağışıklık genotiplerinin etrafında hızla gelişebilir, aynı zamanda kalabalık koşullar bağışıklık tepkisini düşürür. Daha büyük popülasyonda ve yoğunlukta çiftlik hayvanlarına sahip fabrika-çiftlikler, daha fazla bulaşmayı ve tekrarlayan enfeksiyonu kolaylaştırır. Her endüstriyel üretimin bir parçası olan yüksek ürün hacmi, patojenin ölümcüllük evrimindeki örtüyü kaldırarak, ahır, çiftlik ve bölgesel seviyelerde sürekli yenilenen bir duyarlılık arzı sağlar. Pek çok hayvanı bir arada barındırmak, onları yakıp geçecek bu suşları en iyi şekilde ödüllendirir. Kesim yaşının (tavuklarda altı haftaya kadar) düşürülmesi, daha sağlam bağışıklık sistemlerinde hayatta kalabilen patojenleri seçecektir. Canlı hayvan ticareti ve ihracatının coğrafi alanının uzatılması, hastalık ajanlarının evrimsel olasılıklarını keşfetme oranını arttırarak ilişkili patojenlerin değiş tokuş ettiği genomik segmentlerin çeşitliliğini arttırmıştır.”[12]
Bolsonaro, çevre koruma uygulamalarını yürürlükten kaldırıp Amazon’un yıkımını ilerletirken, monokültür ve kârın hâkim olduğu endüstriyel tarım modeline fazlasıyla hizmet etti. Böylece dünya pazarı, emperyalizm, ekoloji, yerli toprakları, işçi hakları ile köleliğin ve toprak reformunun mirası, Brezilya’yı bilhassa hastalıkların yayılmasına karşı savunmasız hale getirmek için bir araya geldiler. Wallace ve arkadaşlarının kısa ve öz biçimde söylediği gibi: “Tarım endüstrisi halk sağlığı ile savaş halinde. Ve halk sağlığı kaybediyor.”[13]
~
Tüm kapitalist krizler gibi, Bolsonaro’nun pandemiye yaklaşımının (ya da yaklaşım eksikliğinin) yansımaları da tüm Brezilyalılar arasında eşit olarak hissedilmeyecek. Central Única das Favelas ve Instituto Locomotiva tarafından yapılan bir araştırma, özellikle halen yerli ve/veya Afro-Brezilyalı çoğunluğun içinde bulunduğu 13,6 milyon Brezilyalının yaşadığı favelaların ağır zarar göreceğini gösterdi.
Çalışma, COVID-19’un, merkez dışında kalan işçilerin yüzde 86’sının işlerine, yüzde 86’sının gıda ve diğer temel gereksinimlerini edinme yeterliğine ve yüzde 84’ünün aile gelirine zarar verdiğini gösteriyor. Gıda eksikliğinin yanı sıra, pandemi, sakinlerin neredeyse yüzde 60’ının gıda kalitesini kötüleştirdi ve ebeveynlerinin yüzde 80’i çocuklarına verecek yiyecek bulamamaktan çok korktuğunu söylüyor. Buna rağmen, yüzde 71’i, karantinalarını sona erdirme konusunda, kayıt dışı işçilerin işe geri dönmek istediğini iddia eden başkanla aynı fikirde değil. Instituto Locomotiva başkanı Renato Meirelles’in açıkladığı gibi:
Salgının demokratik olduğu, zenginleri ve fakirleri eşit şekilde etkilediği hikâyesini duyduk. Ancak araştırma, durumun böyle olmadığını, toplumda tasarrufları olmayan, çalışamazlarsa yaşayışlarını sürdürecek kaynaklara sahip olmayan bir kesim olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Konforlu bir evde, dolu bir buzdolabıyla karantinaya girmek, buzdolabının boş olduğu, suyun olmadığı ve 20 metre karelik bir alanda beş kişinin hayatını sürdürdüğü bir favelada yaşadığınızda olduğundan çok daha kolaydır.[14]
Krizin favelalar ve çevresi üzerindeki etkilerini önlemek ve ele almak amacıyla sol cenahtan PSOL bir acil durum planı hazırladı. Plan, ailelere temel bir acil durum geliri, gerekli maddelerin temini, el dezenfektanı ve sabun gibi hijyen ürünlerinin dağıtımı, su tedariki ve insanların karantinada barınacağı otel ve misafirhane odalarının kullanımına dair öneriler içeriyor.[15]
Yerli topluluklar da hükümetin insan yaşamına kayıtsızlığı karşısında kendileri hazırlanıyor. Brezilya’da on altı farklı kabileden yaklaşık altı bin kişiye ev sahipliği yapan Amazon’un güney kıyılarındaki Xingu milli parkında yerli bir lider ve Xingu Yerli Toprakları Birliği başkanı olan Ianucula Kaiabi, “Koronavirüs bizi tamamen yok edebilir” dedi. İnfluenzadan çiçek hastalığına, neredeyse her zaman beyaz, varlıklı gezginlerin getirdiği son derece bulaşıcı hastalıkların yerli toplulukları harap etmesi uzun bir geçmişe sahiptir ve Brezilya’daki yüzden fazla izole grup için olağanüstü bir tehdit oluştururlar.
Yerli grupların komünal yaşam biçimleri göz önüne alındığında, virüsün etkileri soykırımdan başka bir şey olmayacaktır. Şimdilik yerli toplulukların temel amacı, ilk etapta COVID-19’un onlara ulaşmasını engellemek. Brezilya’da olduğu gibi Latin Amerika’nın genelinde de yerli halklar arazilere giren ve çıkan yolları kapatıyor, topraklarını ablukaya alıyor ve insanları sadece acil durumlarda dışarı çıkmaya çağırıyor.[16] Buna rağmen, ülkenin yerli topluluklarında, biri Yanomami gençlerinden Alvanei Xirixan’ın ölümüyle sonuçlanan raporlanmış en az yedi COVID-19 vakası bulunuyor. Buna karşılık, Hutukara Yanomami Derneği, yeni virüs bulaşmalarının önlenmesi için federal polis, ordu ve Ulusal Yerli Birliği’nden, maden arayıcıları yerli topraklarından derhal çekmelerini istiyor.[17]
Kaiabi, Brezilya’nın özelleştirilmiş yerel sağlık sisteminin Bolsonaro yönetiminde dramatik kesintilerle karşı karşıya geldiğini ve baş gösteren felaketle başa çıkmak için “tümüyle donanımsız” kalmış olmasından korktuğunu belirtti. Korumaya alınmış arazilerde nasıl karantina olacağının yanı sıra gıda, ilaç, koruyucu ekipman, hijyen ürünlerinin dağıtımı ve sair sorular yanıtsız kalıyor.[18]
Mevcut krizin yükünü taşıyan kilombolalar veya kölelikten uzakta kendi topluluklarını kurmuş Afrikalı kölelerin torunları olan maroonlar, bu dönemde benzer şekilde harap olmuş durumda. Hükümet, pandeminin tam ortasında, 27 Mart’ta yayımlanan bir federal kararda, Brezilya Uzay Ajansı’na bağlı Alcrantara Uydu Fırlatma Merkezi’ni, Bolsonaro ve ABD arasındaki bir anlaşma gereğince genişletmek için Maranhão eyaletinde bulunan Alcântara’daki quilombola topluluklarını topraklarından zorla (ve yasadışı biçimde) çıkaracağını açıkladı. Siyah Kırsal Quilombola Toplulukları Ulusal Koordinasyon Komitesi’ne göre bu yer değiştirme yaklaşık sekiz yüz aileye, on sekizinci yüzyıldan beri bu araziyi işgal eden topluluklara zarar verecek. Topraksız İşçi Hareketi (MST), Alcântara Quilombola Bölgesi Birliği, Alcântara Kadın İşçileri Hareketi ve diğerleri bu hamleyi kınadı.[19]
Dünyanın her yerinde olduğu gibi, kadınlara yönelik şiddet de Brezilya’daki pandemi sebebiyle büyük ölçüde arttı. São Paulo eyalet savcılığına göre, erkek saldırganlara yönelik yasaklama emirleri yüzde 30 artmış durumda.[20] Bu, kadınların özerkliğini destekleyen ve şiddete karşı yürütülen hükümet programındaki (Políticas para as Mulheres: Promoção da Autonomia e Enfrentamento à Violência) kesintilerin hemen akabinde oluyor. 2019’da programa yatırılan para miktarı, 2012’deki kuruluşundan bu yana en düşük seviyedeydi. Programa, 2015’teki tepe noktasında yatırılan 290,6 milyon reale nazaran 2019’da 48.2 milyon real aktarıldı; neredeyse yüzde 84 oranında bir düşüş var.[21]
~
Beklenildiği üzere, Bolsonaro’nun pandemiyi dehşete düşüren bir biçimde ele alışı, merkez soldan devrimcilere uzanan partiler ve eğilimler boyunca siyasi figürler ve eylemcileri birleştirdi. 30 Mart pazartesi sabahı, diğer önde gelen Bolsonaro muhaliflerinin yanı sıra, hepsi 2018 seçimlerinde Bolsonaro ile yarışmış olan Fernando Haddad (İşçi Partisi), Ciro Gomes (Demokratik İşçi Partisi), Guilherme Boulos (PSOL) ve Manuela Davila (Brezilya Komünist Partisi), “Brezilya Bolsonaro tarafından yıkılamaz” başlıklı bir bildiri yayımladı ve COVID-19 krizi yönetiminden ötürü başkanı istifaya çağırdı:
“Ülkemizde, acil durum sorumsuz bir başkan tarafından daha da beter hâle getirildi… Virüs daha gelmeden önce bile, kamu hizmetleri ve Brezilya ekonomisi ülkeye dayatılan neoliberal ajanda yüzünden zaten önemli ölçüde zayıflamıştı. Şu anda, hayat kurtarmak için gerekli tüm kamu kaynaklarını kısıtlama olmaksızın seferber etmemiz gerekir.
Bolsonaro, Brezilya’yı yönetmeyi sürdürebilecek ve halk sağlığını ve ekonomiyi tehlikeye atan bu krize karşı koyabilecek durumda değildir… İstifa etmelidir… Derhal durdurulmalı ve halka karşı işlediği suçların hesabını vermelidir.”[22]
Bolsonaro’nun istifası talebi, görevden alınma çağrıları ile kazanılan ivmeyle harekete geçirici bir güce dönüştü. Bu çağrıya, 18 Mart tarihinde mecliste Bolsonaro’nun görevden alınması talebinde bulunan üç PSOL kongre üyesi Fernanda Melchionna, Sâmia Bomfim ve David Miranda da dâhil oldu. Talep, çeşitli sivil toplum üyeleri tarafından imzalandı ve bir milyondan fazla imza toplandı. Ancak solun aldığı tüm siyasi kararlar gibi, görevden alma davası da şu anki strateji hususunda önemli bir tartışma başlattı ve PSOL’un da dâhil olduğu bazıları, görevden alma gibi siyasi ve hukuki bir sürecin şu anda esas öncelik olmaması gerektiğini söylüyor.[23]
~
Hindistan’da Narendra Modi ve Macaristan’da Viktor Orban’ınki gibi dünyadaki diğer aşırı sağ hükümetler karantina tedbirlerini sivil özgürlükleri kısıtlamak için bir fırsat olarak kullanırken, Bolsonaro’nun pandeminin ciddiyetinin reddedilmesine ve sosyal mesafelenme tedbirlerinin sabote edilmesine dayanan yaklaşımı, göreve başladığı Ocak 2019’dan beri hükümetini işaret eden meşruiyet kriziyle ilişkilidir. Yolsuzlukla mücadele zemininde seçilen Bolsonaro, (kendisi yönetimi devralmadan önce Brezilya’yı içinde bulunduğu ahlaki krize sürükleyen farklı siyasi elitler arasında bir uzlaşma sağlama yöntemi olduğunu savunduğu) “eski siyasetin” reddi çerçevesinde Kongre ve Senato ile sürekli çatışmaya girdi.
Bolsonaro, saiki ile taraftarlarının birçoğunu öfkelendirirken, sağcı tabanın özellikle São Paulo ve Rio de Janeiro’daki önemli bir kısmı da ayrıldı. Ülkenin en büyük anket kurumlarından biri olan Brezilya Kamuoyu ve İstatistik Enstitüsü tarafından yapılan son anketlere göre, Bolsonaro’nun São Paulo’daki desteği çökmüş durumda. 2018 başkanlık seçimlerini ikinci turda kazanırken kentte yüzde 60 oy almıştı ancak şimdi hükümetini iyi veya mükemmel olarak tanımlayanlar sadece yüzde 25’i oluşturuyor, yüzde 8’i kötü ve yüzde 40’ı berbat olarak nitelendiriyor.[24] PSOL milletvekillerinin çağrısından da önce, muhafazakâr parlamenterler Alexandre Frota ve Janaina Pascoal gibi eski hükümet destekçileri açıkça başkanın görevden alınmasını talep ettiler.[25] Onlara 15 Mart’ta, Bolsonaro’nun en eski destekçilerinden biri ve bir doktor olan Goiás Eyalet Valisi Ronaldo Caiado da katıldı ki şimdi federal hükümetin bu eyalette otoritesini kaybettiğini iddia ediliyor.
COVID-19’u hafifseyen aralıksız beyanlarıyla siyasi çevrelerden ve kendi hükümetinden dışlanan Bolsonaro, destekçilerini Hıristiyan köktendincilere ve aşırı sağcı militanların çekirdek tabanına daralttı. Sermayenin önemli kesimleri de ondan vazgeçip valiler ve Kongrenin tarafını tutuyor gibi. Ülkenin başlıca iki gazetesi olan Folha de São Paulo ve Globo, kendisini istifaya çağıran başyazılar yayımladılar.[26]
Bolsonaro ile Yargıtay, Kongre ve eyalet valileri arasında, hükümetin sokağa çıkma yasağı girişimlerini sabote etme teşebbüsleri üzerine giderek artan kriz, ulusal ordunun gücünün artmasına neden oldu. Hatta, Bolsonaro’nun devlet bakanı olarak adlandırdığı eşi görülmemiş sayıda generalin desteğini alacak başkan yardımcısı emekli general Hamilton Mourão’nun liderliğindeki bir cuntanın yönetimi ele geçireceğine dair giderek artan söylentiler bile mevcut.[27] Ancak, Bolsonaro’nun aşağıdan büyük bir baskı olmadan yukarıdan manevralar ile devrilebilmesi ihtimal dâhilinde değil. Bu konuda ufak bir heyecan olsa da, orduyu Brezilya siyasetinin ön saflarına geri döndüren kişi, ordunun üst düzey hiyerarşisi içinde eski bir yüzbaşı olan Bolsonaro’nun kendisiydi.
Sol, Bolsonaro’ya karşı birleşip kitlesel can kaybını önlemek için en doğru stratejileri bulmaya çalışırken, başkanın pandemiyi ele alış biçimi, 2016’da, Dilma Rousseff’in İşçi Partisi hükümetinin düşürülmesinden sorumlu Brezilya’nın geleneksel muhafazakâr elit kesimi ile Bolsonaro’nun, isyancı astsubaylar, bağnaz protestanlar, endüstriyel tarım ve başta perakende sektörü olmak üzere hizmet endüstrisinden gelen iş insanlarından oluşan eklektik siyasi koalisyonu arasındaki ittifakı bozmakta gibi görünüyor.[28] Brezilya’nın siyasi, ekonomik ve halk sağlığına dair geleceği belirsiz olsa da, açık olan bir şey var: Bolsonaro ve onu ortaya çıkaran sistemin eli kana bulanmıştır.
Yazarlar: Camila Valle, Brooklyn’de yaşayan bir sosyalist, yazar ve Monthly Review’da editör yardımcısı. Aldo Sauda, bir São Paulo eylemcisi, Sosyalizm ve Özgürlük Partisi (“PSOL”) üyesi ve Campinas Üniversitesi Felsefe ve Sosyal Bilimler Enstitüsü’ndeki (IFCH) Marksist Araştırmalar Merkezi’nde araştırmacı.
Dipnotlar:
[1] https://www.worldometers.info/coronavirus/country/brazil/
[2] Renato Santino, “Estatísticas oficiais estariam distorcidas por um número muito maior de pessoas assintomáticas ou com sintomas leves,” Olhar Digital, 23 Mart, 2020.
[3] Associated Press, “Brazil’s Bolsonaro Downplays Coronavirus Risks: ‘We’re All Going to Die One Day,’” MarketWatch, 29 Mart, 2020.
[4] Vijaya Gadde and Matt Derella, “An Update on Our Continuity Strategy During COVID-19,” Twitter blog, March 16, 2020, updated 27 Mart, 2020.
[5] Simone Kafruni, “Senado aprova auxílio emergencial de R$ 600 a pessoas de baixa renda,” Correio Braziliense 30 Mart, 2020.
[6] Giulliana Bianconi, “Mães solo têm lugar central na inédita renda emergencial,” Azmina, 28 Mart, 2020.
[7] David Biller, “Brazil’s Bolsonaro Makes Life-or-Death Coronavirus Gamble,” AP News, March 28, 2020.
[8] “‘Bolsonaro retirou R$ 10 bilhões do SUS e deixou o Brasil vulnerável ao coronavírus,’ diz Humberto Costa,” Brasil 247, 12 Mart, 2020.
[9] Augusto Fernandes, “Bolsonaro veta pacientes do SUS a acessarem medicamentos,” Correio Braziliense, 27 Aralık, 2019.
[10] Shasta Darlington and Leticia Casado, “Veintiocho millones de pacientes afectados: Bolsonaro fracasa en el remplazo de médicos cubanos,” New York Times, 11 Haziran, 2019.
[11] Anna Sophie Gross, “As Brazilian Agribusiness Booms, Family Farms Feed the Nation,” Mongabay, 17 Ocak, 2019.
[12] Rob Wallace, Alex Liebman, Luis Fernando Chaves ve Rodrick Wallace, “COVID-19 and the Circuits of Capital,” Monthly Review, 1, Nisan 2020.
Türkçesi: COVID-19 ve sermayenin çevrimleri href=”/2020/04/covid-19-ve-sermayenin-cevrimleri-rob-wallace-alex-liebman-luis-fernando-chaves-ve-rodrick-wallace-584354/
[13] a.g.m.
[14] Felipe Betim, “Sem ações específicas, 86% dos moradores de favelas vão passar fome por causa do coronavírus,” El País, March 28, 2020; Nicole Froio, “Brazil’s Vulnerable Left Behind in the Pandemic,” NACLA, March 31, 2020; Fernando Canzian, “Com comida no fim, moradores de favela contestam Bolsonaro,” Folha de São Paulo, 8 Nisan, 2020.
[15] “PSOL quer obrigar governo a fornecer água, sabão e álcool em gel para favelas e comunidades,” PSOL, 24 Mart, 2020.
[16] Dan Collyns, Sam Cowie, Joe Parkin Daniels, Tom Phillips, “‘Coronavirus Could Wipe Us Out’: Indigenous South Americans Blockade Villages,” Guardian, 30 Mart, 2020.
[17] Conrad Duncan, “Coronavirus: Remote Amazon Tribe Records First Covid-19 Death as Experts Fear Indigenous People Could Be ‘Wiped Out’ by Virus,” Independent, April 10, 2020; Carlos Madeiro, “Após morte, indígenas apelam que PF, Funai e Exército expulsem garimpeiros,” UOL, 11 Nisan, 2020.
[18] Collyns, Cowie, Parkin Daniels, Phillips, “‘Coronavirus Could Wipe Us Out’: Indigenous South Americans Blockade Villages.”
[19] Igor Carvalho, “Em meio à pandemia da covid-19, governo anuncia remoção de quilombolas no Maranhão,” Brasil de Fato, 28 Mart, 2020.
[20] “Violência contra mulher aumenta na pandemia, diz nota do CAOCrim e Núcleo de Gênero,” Ministério Público de São Paulo, 13 Nisan, 2020.
[21] Mariana Ribeiro and Marlla Sabino, “Orçamento do programa de proteção à mulher em 2019 é o menor da série,” Poder 360, 8 Mart, 2019.
[22] Mônica Bergamo, “Ciro Gomes, Haddad, Boulos e Dino pedem renúnica de Bolsonaro em manifesto,” Folha de São Paulo, 30 Mart, 2020.
[23] Vladimir Safatle, “A única saída é o impeachment,” El País, March 20, 2020; “Tirar Bolsonaro para salvar o país! Impeachment já!,” Sâmia Bomfim, March 2020; “Nota do PSOL sobre pedido de impeachment de Jair Bolsonaro,” PSOL, 18 Mart, 2020.
[24] “Resultados para Presidente em São Paulo em São Paulo (SP),” Gazeta do Povo, October 7, 2018; “Governo Bolsonaro tem aprovação de 25% e reprovação de 48% na cidade de São Paulo, diz Ibope,” G1, 23 Mart, 2020.
[25] Carolina Freitas and Marcelo Ribeiro, “Ex-aliados agora pedem impeachment,” Valor Econômico, 17 Mart, 2020.
[26] Editorial “Presidente, retire-se” Folha de São Paulo, March 26, 2020. Editorial “Bolsonaro atenta contra a constituição,” O Globo, 26 Mart, 2020.
[27] Demian Mello, “A tutela militar ao governo Bolsonaro,” Esquerda Online, 3 Nisan, 2020.
[28] Tarım endüstrisi ile aranın açılmasının temel nedeni Çin’in Brezilya tarım ürünlerinin ana ithalatçısı haline gelmesiyle açıklanıyor.
[newpol.org’daki İngilizcesinden Gamze Boztepe tarafından Sendika.Org için çevrilmiştir]
Sendika.Org, yayın hayatına başladığından bu yana işçi sınıfı hareketinin, solun ve genel olarak toplumsal muhalefetin gündemine ilişkin, farklı politik perspektiflerden düşünsel katkılara açık bir tartışma platformu olagelmiştir. Sitemizde yayımlanan yazılar yayın kurulunun politik perspektifiyle uyumluluk göstermeyebilir. Amacımız, mücadelenin gereksinim duyduğu bilimsel ve politik bilginin üretimini zenginleştirecek tüm katkılara, yayın ilkelerimiz çerçevesinde, olabildiğince yer verebilmektir.