Bizi kullanan parayı değilde parayı kullanarak geleceği inşa etmeyi amaçlayan ve toplumsal bağı güçlendiren, dayanışmayı artıran, yerel mal ve hizmetlerin karşılığının yerelde kalmasını sağlayan ve “paranın demokratikleşmesini” sağlamaya çalışan yerel para antikapitalist bir uygulama olabilir mi? Sol, Abeille, İthaca Hours, Wörgl, Libra, Chimgaueur, Trueque, Eusko, Pêche, Bou’sol, SoNantes, Bnote, Bitcoin, Miel, Bnote (Baltimore Notes), Fureal-kippu […]
Bizi kullanan parayı değilde parayı kullanarak geleceği inşa etmeyi amaçlayan ve toplumsal bağı güçlendiren, dayanışmayı artıran, yerel mal ve hizmetlerin karşılığının yerelde kalmasını sağlayan ve “paranın demokratikleşmesini” sağlamaya çalışan yerel para antikapitalist bir uygulama olabilir mi?
Sol, Abeille, İthaca Hours, Wörgl, Libra, Chimgaueur, Trueque, Eusko, Pêche, Bou’sol, SoNantes, Bnote, Bitcoin, Miel, Bnote (Baltimore Notes), Fureal-kippu ve daha birçokları. Bu isimler çoğumuza yabancı gelebilir. Bunlar bugün 40 ülkede kullanılan 5000 yerel para birimlerinden kimilerinin isimleri. Daha çok LETS [Local Exchange Trading System- Yerel Ticari Değişim Sistemleri] ya da SEL [Systeme d’Echange Local – Yerel Değişim Sistemleri] adı altında tüm bu paraları kapsar. Bu paraların %55’i Avrupa’da, %36’ı Japonya’da, %5’i ABD’de, %3’ü Avustralya ve Yeni Zelanda’da ve %1’i dünyanın geri kalan kısmında kullanılmaktadır. Fransa’da 40, Almanya’da 60, İspanya’da 70 kadar yerel para bulunmaktadır. İlginçtir kimi vergi cennetlerinde bile- İsviçre, Lüksemburg- yerel paralar bulunmaktadır. Kişiler, birlikler, şirketler ya da tüm bunlar arasında kullanılan ve ulusal olmayan, yerel, paralel , tamamlayıcı, ek, almaşık, açık, yeşil, tahsisli, sosyal dayanışmacı, yaratıcı, serbest, ulusaltı para (ulusüstü para avro), sanayi sonrası para gibi adları da olan para özellikle paranın kullanım amacına yönelik olarak da adlar kazanmaktadır. Biz “yerel para” adını yeğledik.
Çünkü bu paraların hepsi yerel olarak ve belli bir yerel etkinliğe yönelik olarak kullanılmaktadır. Ulusal paranın yerini almaz ama kimi durumlarda onun yerine kullanılır ve ulusal para olarak karşılığı tasarruf edilmesinin önüne geçilerek sürekli dolaşımda kalması sağlanır ki bu da dolaşım hızını artırarak mal ve hizmet alımını hızlandırır, hacmini artırır. Ulusal para gibi hesap birimidir ve değişimi sağlar. Ancak bu paraların çoğu “eriyen” paradır yani tasarruf edilmez, spekülasyon amacıyla kullanılmaz ve dolaşımda olmadığı sürece değerini kaybeder. Nakit bunalımına çözüm getirir, paraya erişimi kolaylaştırır ve KOBİ’lere destek sağlar. Ulusal para gibi yerel paranın kullanımını artırmak için kimi zaman kimi yerel para birimleri ulusal para karşılığını düşük ya da fazla tutabilir. Bu paralar sanal, sayısal (internet ortamında), elektronik, kart, karne, banknot, kupon, bilet, indirim, satış, hediye kuponu, zaman biçiminde olabilir. Yerel paranın kökenini kimileri eski Mısır’a kadar götürüyorsada bu tür paralar hep varolmuştur ve özellikle 80’li yıllardan sonra yaygınlaşmaya başlamış olup kişisel kazançtan toplumsal bağı güçlendirmeye kadar giden amaçlara sahiptirler. Ulusal hükümetin desteklemediği ama engellemediği, yasal karşılığı olmayan ve belirli bir bölgede geçerli olan bu paralara bir göz atalım.
Neden yerel para?
Son yıllarda özellikle Avrupa’da giderek yaygınlaşan yerel paralar geçici bir heves mi yoksa önemli bir yol ayrımı mı? Kapitalist sisteme olan güvensizlik ve onu değiştirmek mi? Pragmatik bir çözüm mü? Geleneksel ödeme araçları karşısında bir yenilik mi? Bir küme insanın oynadığı eğlenceli bir oyun mu? “Yeraltı” sistemi arayanların amacı mı? Bir ütopya mı? Toplumsal dayanışma içeren bir araç mı? Dışlanmışlara, fakirlere bir yardım aracı mı? Bilişsel bir itaatkarsızlık mı yoksa dik kafalı insanların buluştuğu bir mekan mı? Yerelde enflasyonu indirmek ve daha az borç yaratmak mı? Resmi paranın önemli bir kısmını spekülasyonlarda kullanan sisteme başkaldırı mı? Yerel ekonomiyi koruyup birlikte sorumluluk almak mı? Para ve piyasanın yasalarını zorla benimsettiren finans sistemine karşı almaşık çözümler aramak mı? Yerelde kazanılan yerelde kalsın ve çok uluslu şirketlere ya da yereli kullanıp kârlarını başka yerlere aktaran şirketlere karşı bir eylem mi? Yerel para tüm bu nitelemeleri içeren bir para olarak karşımıza çıkmaktadır. Geçmişte de kimi iktisatçıların düşü ya da ütopyası olmuş ve kimi yerlerde, çok başarılı olmasa da uygulanmıştır. Örneğin “Ütopik Sosyalizm” adlı eserin yazarı Robert Owen (1771-1858) zenginliğin yaratıcısı olarak emeği ön plana çıkarır ve insan emeğinin tümüne sahip olmalı der. Bunun içinde aracı asalakları ortadan kaldırmak için “üreticiler kendi aralarında emek pazarında buluşmalılar ve üretimlerini değişmeliler”der. “Her üründeki emek zamanı emek kuponu olarak yani bir tür para olarak kullanılmalıdır”der. 1832 yılında “ulusal ve hakçı emek piyasasını” Londra’da açar. Bu para ya da kupon içinde hammadde fiyatı üretim için harcanan saat ve örgütlenme için 1 penni bulunur ve emekçilere verilir ve bunlarda değişimde kullanarak gereksinmelerini karşılarlar. Sendikalarında desteklediği bu piyasa 1834 yılında iflas eder. Bir diğer örnek “serbest ve eriyen para” konusunda çalışmalar yapan ve bugün de hala İsviçre’de uygulanmakta olan WİR adlı yerel para ile Avusturya’da 1932 yılında uygulanan Wörgl yerel para birimine esin kaynağı olan ve “ Doğal Ekonomik Düzen” adlı kitabın yazarı Silvio Gesell(1862-1930)’dir. Devletsiz bir toplum, bunalımı ve tekeli olmayan yani faizcisi, spekülasyoncusu olmayan bir toplum düşler. Ekonomik devrede paranın işlevi nasıl ortadan kaldırılmalı diye düşünürken yine bu konularda çalışan Proudhon’u zikreder: “Ekonomiye kapalı bir devre verin yani malların tam ve düzenli bir değişimini sağlayın; meta ve meği nakit para düzeyine yükseltin; insan topluluğu güvencede olacaktır ve emek akıllı şekilde örgütlenmiş olacaktır”. Keynes’de bir makalesinde Gesell’den söz eder. Yine ABD’li iktisatçı ve paranın miktar kuramını bulan İrving Fisher (1867-1947) 1932 yılında Avusturya’da kullanılmaya başlayan Worgl adlı para biriminin incelenmesi için yardımcılarını bu ülkeye yollar. Orta-Çağ’da Avrupa’da birçok yerel paranın dolaşımda olduğunu biliyoruz. 1932 yıllarında Avusturya’da, 1933 yılında Fransa’nın Nice kentinde, 1934 yılında İsviçre’de, 1958 yılında Fransa’da Charente bölgesinde,1960’lı yıllarda Kanada Toronto’da yerel para uygulamalarına geçilmiştir.
Genellikle yerel paraların ortaya çıkmasında piyasa sisteminin bunalımlarını görüyoruz: 1929 bunalımı, dünya savaşları sonrası, 1974 petrol bunalımı, 2002 yılında Arjantin’de (takas-liberado) ve son olarak 2008 bunalımı. Bölge kimliği güçlü olan ya da bunalımda olan bölgelerde daha çok görülmektedir ve bir şekilde yerelde bunalımı atlatmanında bir yolu olarak benimsenmiştir. Ülkemizde sınırlı sayıda olsa da kimi yerel yönetimlerin fakir vatandaşlar için uyguladığı kartla gıda gereksinimini karşılaması yerel paraya örnek olabilir.
Yerel para türleri ve amaçları
Uçak şirketlerinin “miles” kartları ya da alışveriş yaptığınız mağazalardan size verilen ve müşteriyi mağazaya bağlı kılmayı amaçlayan “müşteri” kartlarıda size para olarak dönmektedir ve paranın yerini almaktadır. Kimi zaman takas şeklini alabiliyor kimi zamanda zaman kılığına bürünüyor. Mal ve hizmet almayı sağlasada daha çok insanlar arasında bir bağ, dayanışma ve değişim alanında işbirliği. Yerel paranın yaratılmasının gerekçeleri nelerdir? Daha öncede kimi özelliklerinden söz ederken bu konuya değinmiştik ama yineleyelim: Öncelikle yerel parayı kullanacak bir güven, dayanışma topluluğu ya da birliğini belirli bir coğrafik çevrede yaratmak ve üyelerin bu uygulamaya katılmasını sağlamak; kullanılacak paranın özelliklerini amaçlarını ve koşullarını belirlemek; gerekirse bunu bir şartname olarak herkese imzalatmak; yerel paranın sahteciliğine, yanlış kullanımlarına karşı önlem almak; yerel para yoluyla yerelde değişimin olanaklı olduğunu ve yerelin değer kazanacağını, yerel mal ve hizmetlerin istihdam yaratacağını, ekolojik bir yararınında(ürünler uzaktan gelmeyecek) olacağını kişilere aşılamak.
Yerel paranın amaçlarına göre değişik sınıflamalar yapılmaktadır. Amaçlarına göre nerede, hangi paraların kullanıldığının örneklerine geçmeden önce bu sınıflamaları verelim: bir sınıflama yerel paraları üçe ayırır:1-Ticari paralar: Miles, mağaza kartı gibi.2- Tahsisli para: Tek amaca yönelik paralar. Yemek kartları ya da çekleri gibi.3- Ulusal paraya bağlı güvenli yerel para. 4- Zaman para. Bir saat çalışma karşılığı elde edilen aman ve bunun karşılığında başka bir işin elde edilmesi. Bir diğer sınıflama ise parayı 1- Ticari para,2- Vatandaş para, yerel üretime destek veren,3- Kamusal para, yerel yönetim ya da hükümetin desteklediği bir değişikliğe hizmet emek ve ulusal paraya dönüşebilen paralar. Başka bir sınıflama ise şöyle: 1- Yerel ekonomiyi geliştiren paralar, 2- Yardım ve toplumsal bağları geliştirenler,3-Ulusal ekonomiyle dolaylı bağlantısı olanlar ve belirli bir birlik içinde güven sağlamayı amaçlayanlar,4- Tahsisli yada belirli bir etkinliğe yönelik paralar. Sınıflamaları uzatabiliriz. Ancak yerel paranın en önemli amaca yerele hizmettir. Şimdi yerel paranın değişik örneklerini vererek nerelerde nasıl kullanıldıklarını görelim.
1- Para dolaşımını hızlandıran ve düzenli olarak değer kaybeden-eriyen para: Avusturya Wörgl, Brezilya’da Porto Allegre uygulaması ve diğer tüm yerel paralar. Avusturya’nın WÖRGL kentinde 1932-1933 yıllarında uygulanan para ile iş-senetleri piyasaya sürülmüş ve istihdamda önemli kazanımlar sağlanmıştır ama Merkez bankası uygulamaya son vermiştir.
2- Banka ve para bunalımlarından parayı uzak tutmak: İsviçre WİR (wirtschating yani ekonomik birlik) uygulaması. WİR’in kredisi ve bankası da bulunmaktadır. Bugün 2000 KOBİ’ye ve 70.000 kişiye hizmet vermektedir.
3-Yerelde değişimi sağlamak, artırmak: Mağaza kartları, alışveriş kuponları.1933 yılında Fransa’nın Nice kentinde, 1958 yılında Charente bölgesinde yapılan uygulamalar. Fransa’da uygulanan Eusko ile iki yılda kullanımı 200.000 avrodan 500.000 avroya ulaşır.
4-Ulusal parayla yerel para satın almak: Bavyera’da Chiemgaver uygulaması. 97 avro ile 100 chiemgaver alınır ve kalan 3 avro dernekleri desteklemek için kullanılır.
5-Takasla stok değişimi sağlamak: BART Ödemeler uygulaması. Şirketler kendi aralarında mal takası için anlaşırlar. Denkleştirme yoluyla yapılır. Kanada Vancouver’de takasa dayalı green dolar sistemi 5 yıl sürmüştür.
6-Zaman ve beceri parası:ABD’de Ithaca hours. Verdiğiniz 1 saat bilgisayar dersi karşılığında başka yerden 1 saat farklı bir hizmet alıyorsunuz. Hindistan’da “banjar” yerel parasıyla zaman para kazanıyorsunuz. Eğer yaptığınız iş ağır ise, ulaşım gerektiriyorsa ve eğitim içeriği fazla ise değeri artmaktadır.
7-Sanal dünyada kullanılan paralar: Bitcoin, Linden dolar, Paypal gibi.
8-Dayanışmayı ve toplumsal bağları geliştirme: Tüm yerel paralar (eusko, Miel, SoNantes). Brezilya’da Gran üniversitelerde kullanılır. Kullanmadığınız bisiklet ya da mobilyayı verir karşılığında aldığınız Gran ile başka gereksinmelerinizi karşılayabilirsiniz. Yine Brezilya’da Palmeiras kentinin gecekondu bölgelerinde uygulanan Palma ile 15 yılda 3600 kişiye iş sağlanmıştır.
9-Özel bir etkinliği geliştirmek için kullanılan para:Yaşlılara yardım, çöp toplama, istihdam yaratma, sorumlu tüketimi ve mikro krediyi geliştirme gibi. Japonya ‘da Fureal-kippu yerel parasıyla yaşlılara yapılan yardım karşılığı zaman para kazanılır. Bu zaman para istenirse yaşlılara devredilir ya da yaşlanınca kullanılır. Uruguay’da C3 parası istihdam yaratmaya yöneliktir. Brezilya’da Parana’da geri dönüşüme gerekli çöpleri toplayıp yerel yönetimden otobüs kartı kazanırsınız.
Bu parasal labaratuvarlar ilginç deneyler sunsada kimileri de parasal sistemin denetimini zorlaştırdığını, kaçak çalışmayı özendirdiğini, alışverişlerde vergi ya da KDV olmadığından vergi kaybına neden olduğunu ileri sürmektedirler. Sayıları fazla olursa aynı mal için farklı ve çok sayıda değer ortaya çıkabilir.Yerel paranın bir diğer sıkıntısı ise eğer banknot ya da kupon şeklinde piyasaya sürülürse sahtesinin yapılmasıdır. Arjantin’de Trueque parası fazla basılınca sahtesi çıkmış ve uygulamasına son verilmiştir. Az basılırsa değişim sınırlı kalabilir, çok basılırsa değeri azaltır ve sahtesine neden olabilir. Ulusal yasalarla yerel paranın kullanımı denetim altına alınabilir ki Fransa 31 Temmuz 2014’de çıkardığı bir yasayla bu tür paraları tanımıştır. Bankalar ise kendilerine rakip olan bu paralardan pek fazla hoşlanmazlar. Dikkat edilmesi gereken bir nokta ise özgür-serbest radyolar gibi klasik ticari mantığa kendilerini kaptırmaları yani araçsallaştırılmalarıdır.
Bugün dünyada 500.000 ila 1.000.000 kişi yerel paraları kullanmaktadır. 3000 birlik 40 ülkede etkinlik göstermektedir yani son derece sınırlı bir alanda sınırlı sayıda kişiler arasında geçmektedir. Birkaç uygulama ise bunalım sona erdikten sonra ortadan kaybolmuştur. Bizi kullanan parayı değilde parayı kullanarak geleceği inşa etmeyi amaçlayan ve toplumsal bağı güçlendiren, dayanışmayı artıran, yerel mal ve hizmetlerin karşılığının yerelde kalmasını sağlayan ve “paranın demokratikleşmesini” sağlamaya çalışan yerel para antikapitalist bir uygulama olabilir mi? E. Ahmet Tonak’ın da belirttiği gibi kapitalizmi evcilleştirir ya da aşındırabilir mi? Vatandaş paranın savunucusu Patrick Viveret şöyle der:” Yerelin kendini göstermesidir yerel para. Gerçek ekonomiye toplumsal ve insani katma değerle hizmet eder”. Son yıllarda uygulamalar artıyor görünse de önümüzdeki yıllarda uygulamanın devam edip etmeyeceği konusunda kesin bir şey söylemek zor görünüyor ve evcilleştirme ya da aşındırmayı başarıp başarmayacağını zamanla göreceğiz. Yerel para sisteminin sadece mal ve hizmet alışverişi dışına çıkıp eğitim, sağlık, ulaşım gibi hizmetlere yerel olarak yayılmasıyla belki bir umut doğabilir ama emeğin bu işe el atması gerekiyor karşılığını alabilmesi için.
Kaynaklar:
E.Ahmet Tonak, ne biçim antikapitalistiz?, sendika.org; Smain Laacher, Mouvement dergisi, 2002-1, no: 19 ve une utopie anticapitaliste, 2003, Paris, La dispute; alternatives-economiques.fr; fr.wikipedia; lemonde.fr; reporterre.net;accorderia.ça; cressidif.org;lecontrarien.com; la-chronique-agora.com;interactu.net;youphil.com;lvn.asso.com;ecoconso.be;europe1.fr; the-dissident.eu; huffingtonpost.fr;solucon.fr;latribune.fr; internetactu.net; zonesmutantes.com;nouvelobs.com; spirale.attac.org;lesoir.be;libération.fr; taoaproject.org; socialshorthand.com; metronews.fr; laegdefaire-lejournal.fr
Konuyla ilgilenenler için birkaç kitap:
1-Philippe Deruder ve A.J.Holbecq: Une monnaie nationale complémentaire, Yves Michel yay., 2013.
2- Bernard Lietoer: Monnaies régionales, De nouvelles voies vers une prospérité durable, Paris, C.L.Meyer yay., 2008.
3- Jean Michel Cornu: De l’innovation monétaire aux monnaies de l’innovation, FYP yay., 2010.
Sendika.Org, yayın hayatına başladığından bu yana işçi sınıfı hareketinin, solun ve genel olarak toplumsal muhalefetin gündemine ilişkin, farklı politik perspektiflerden düşünsel katkılara açık bir tartışma platformu olagelmiştir. Sitemizde yayımlanan yazılar yayın kurulunun politik perspektifiyle uyumluluk göstermeyebilir. Amacımız, mücadelenin gereksinim duyduğu bilimsel ve politik bilginin üretimini zenginleştirecek tüm katkılara, yayın ilkelerimiz çerçevesinde, olabildiğince yer verebilmektir.