Vardiyalı çalışmalar eski ve özellikle de yüksek fırın -izabe- teknolojisine dayalı kesintisiz proseslerin ortaya çıkmasıyla birlikte sanayide giderek yaygınlaşan bir çalışma düzenidir. Bu çalışma düzeni mevzuattan gelen kurallara/sınırlamalara tabidir. Bunların bir bölümü, haftalık ve günlük çalışma sürelerini, dinlenme zamanlarını, fazla çalışma esaslarını, hafta tatili ve genel tatil uygulamalarını vb. düzenleyen genel nitelikteki ama vardiya düzeninin […]
Vardiyalı çalışmalar eski ve özellikle de yüksek fırın -izabe- teknolojisine dayalı kesintisiz proseslerin ortaya çıkmasıyla birlikte sanayide giderek yaygınlaşan bir çalışma düzenidir. Bu çalışma düzeni mevzuattan gelen kurallara/sınırlamalara tabidir. Bunların bir bölümü, haftalık ve günlük çalışma sürelerini, dinlenme zamanlarını, fazla çalışma esaslarını, hafta tatili ve genel tatil uygulamalarını vb. düzenleyen genel nitelikteki ama vardiya düzeninin organizasyonunda dikkate alınması gereken hukuksal düzenlemelerdir. Vardiya düzeni, bu genel nitelikteki düzenlemelerin yanında doğrudan vardiyalı çalışmalarda uyulması gereken esasları belirlemek amacıyla geliştirilmiş daha özel nitelikteki hukuksal düzenlemelere de tabidir.
Bu nedenledir ki vardiya düzeninin, özellikle de klasik üçlü vardiya düzeninin organizasyonu; vardiya değişimleri, hafta tatillerinin kullanılması ve vardiya grupları arasında hafta tatillerinin değişimi, gece çalışmaları, izinler, fazla çalışma uygulamaları gibi noktalarda karmaşık ve çözümü güç sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Bu çalışma, çok boyutlu ve güç bir mesele olan klasik üçlü vardiya düzeninin organizasyonuna ve uygulamasına ilişkin olarak mevzuattan gelen kuralları/sınırlamaları karşılayabilen ve halen sanayide uygulanmakta olan iyi düşünülmüş iki ayrı modelin tanıtılmasını amaçlamaktadır.
1. Vardiya düzeninin esasları
1/1. Çalışma sürelerine ilişkin genel esaslar
Vardiya çalışmaları, uluslararası hukukta çeşitli sözleşmelere konu olmuştur. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) kabul ettiği ilk sözleşme, çalışma sürelerine ilişkindir. 1 sayılı, Sanayi Kuruluşlarında Çalışma Sürelerinin Günde 8 Saat, Haftada 48 saatle Sınırlandırılması Hakkında Sözleşme, ILO tarafından 13 Haziran 1921 günü yürürlüğe konulmuştur. Bu sözleşme Türkiye tarafından onaylanmamıştır. ILO’nun çeşitli işlerde uygulanmak üzere kabul ettiği sözleşmelerde de çalışma süreleri sınırlandırılmakta ve vardiya çalışmalarına ilişkin özel hükümler yer almaktadır ki bu sözleşmeler de Türkiye tarafından onaylanmamıştır.(1) Ayrıca, 18 Ekim 1961 tarihinde imzalanan Avrupa Sosyal Şartı, “çalışma süresinin verimlilik artışı ile ilgili etkenlerin izin verdiği ölçüde” tedricen azaltılmasını bir hedef olarak öngörmekte, çocuk, genç ve kadın işçilerin korunmasına ilişkin düzenlemeler de içermektedir. Vardiyalara ilişkin genel esaslar, “gece çalışmasının, vardiya usulü çalışmanın ve çalışma düzenlerinin belli başlı cephelerine” uygulanmak amacıyla yürürlüğe konulan, Avrupa Birliği’nin (AB) 4 Kasım 2003 tarih ve 2003/88/EC sayılı Çalışma Sürelerinin Düzenlenmesine İlişkin Direktifi ile de düzenlenmektedir.(2)
Türkiye’de de AB uyum sürecinin bir parçası olarak 2003 yılında yürürlüğe konulan 4857 sayılı İş Kanunu, yürürlükten kaldırdığı 1475 sayılı İş Kanunuyla düzenlenen ve yaklaşık otuz yıllık bir döneme damgasını vuran endüstri ilişkileri sisteminde esaslı bir dönüşüm gerçekleştirdi. 4857 sayılı İş Kanunu, küresel ölçekte giderek yaygınlaşan atipik istihdam biçimlerinin hemen tamamını düzenledi; esnek çalışma uygulamalarının önündeki engelleri kaldırdı. ILO ve AB normları, 4857 sayılı Kanunla düzenlenen esnekliğin sınırlarını belirledi. “Bu çerçevede 4857 sayılı İş Kanununu birlikte biçimlendiren iki temel etken; neo-liberal program ve uluslararası asgari hukuk normları oldu.”(3)
4857 sayılı İş Kanunu çalışma süreleri ve çalışma sürelerinin düzenlenmesine ilişkin olarak “çalışma süresi” başlıklı 63. maddesinde, “genel bakımdan” çalışma süresinin haftada en çok kırk beş saat olduğunu belirttikten sonra, bu sürenin “aksi kararlaştırılmamışsa” işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanacağını hüküm altına almıştır. (4857/63-1) Maddede, tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine; günde on bir saati ve iki aylık süre içinde de haftalık ortalama çalışma süresinin 45 saati aşmaması koşulu ile farklı şekilde dağıtılabileceği kabul edilmiştir. Denkleştirme süresi olarak adlandırılan bu iki aylık sürenin toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabileceği de öngörülmüştür.(4) (4857/63-2) İş Kanunu, “günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında” o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere; “dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika, dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dâhil) süreli işlerde yarım saat, yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat” aralıksız olarak(5) ara dinlenmesi verileceğini bu sürelerin çalışma süresinden sayılmayacağını kabul etmiştir. (4857/68-2, 3 ve 5) İşin niteliğine göre işin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı şekilde düzenlenebilecek ve günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatleri işyerlerinde işçilere duyurulacaktır. (4857/67)(6)
Bu hükümler, işyerlerinde normal çalışmaların yanı sıra ikili vardiya düzeninde yapılan çalışmalarda da çalışma sürelerinin esnek ve karmaşık biçimde düzenlenebilmesini olanaklı duruma getirmiştir. Çalışma süreleri, iki ve toplu iş sözleşmelerinde hüküm varsa dört aylık(7) denkleştirme süresi içerisinde, günde 11 saat sınırına uyulması kaydıyla haftalara ya da günlere farklı şekillerde dağıtılarak uygulanabilecektir. Bunun yanında, giderek yaygınlaşan kısmi süreli (part-time) çalışma, ödünç işçilik ve diğer esnek istihdam biçimlerinin vardiya düzenine aktarılmasıyla, ikili ve hatta üçlü vardiya düzeninde birbirinden farklı uzunlukta ve çok sayıda vardiya grupları oluşturulabilmektedir. Bu çerçevede üçlü vardiya düzeni, kural olarak esnek çalışma (ve yoğunlaştırılmış iş haftası) uygulamalarına kapalı bir proses olarak kabul edilemez.(8) Ancak, Türkiye’de üçlü vardiya düzeni hala çok yaygın biçimde, esas olarak haftalık çalışma süresinin haftanın çalışılan altı işgününe eşit olarak bölünerek uygulandığı bir çalışma düzeni oluşturmaktadır. Bu çalışmada ele alınan modeller de haftalık çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölündüğü “klasik” modellerdir.
1/2. Vardiya düzenine ilişkin kural ve sınırlamalar
Klasik üçlü vardiya düzeni içinde vardiya grupları haftada 45, günde 7,5 saat çalışmakta, günde ½ saat mola vermekte (ara dinlenmesi) haftanın yedinci günü 24 saatten az olmamak üzere bir gün hafta tatili yapmaktadır. Her vardiya grubu, işgününde 8 saat işyerinde kalmakta ve işini kendisini izleyen vardiya grubuna devrederek işyerini terk etmektedir. Ancak klasik üçlü vardiya düzeninin organizasyonu; vardiya gruplarının oluşturulması; çalıştıkları vardiya saatlerinin ve hafta tatili günlerinin değişimi bir dizi kurala tabidir.
Vardiyalı çalışma düzenine ilişkin genel esaslar 4857 sayılı İş Kanunu’nda düzenlenmiştir. Bu genel kurallar çerçevesinde, vardiya düzeninin “özel usul ve esasları” Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik(9) ile düzenlemektedir. Bu usul ve esaslar, “çalışma sürelerine, gece çalışmalarına, hafta tatillerine ve ara dinlenmesine” ilişkindir. Ayrıca, İş Kanunu’na dayanılarak çıkarılan Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği(10), İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği(11) ve kısmen de Kadın İşçilerin Gece Postala
rında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik(12) ve Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik(13) hükümleriyle de vardiyalı çalışmalara ilişkin kimi düzenlemeler yapılmıştır.
1. Vardiyaların oluşturulması: Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik gereğince, “nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde posta sayısı 24 saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenir.” (YÖN/4-a)(14)
2. Gece vardiyasında çalışma süresi: Üçlü vardiya düzeninin organizasyonuna ilişkin çok önemli bir sınırlama, İş Kanunu’nun “gece süresi ve gece çalışmaları” başlıklı 69. maddesiyle getirilmektedir. Buna göre, “en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren” dönem “gece” sayılmaktadır. (4857/69-1)(15) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik uyarınca, “çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır.” (YÖN/7-2)(16) İş Kanunu, “işçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez” hükmüne yer vermektedir. (4857/69-3) Bu çerçevede “69 uncu maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.” (4857/41-6)(17) Bu durumda, 20.00-06.00 saatlerine rastlayan vardiyanın -gece vardiyasının- günlük çalışma süresi yedi buçuk saati geçemeyecek ve bu vardiyada fazla çalışma yaptırılamayacaktır.(18)
3. Vardiyalarda çalışma süresi: 3 vardiya düzeninde vardiya saatleri, İş Kanunu’nda belirlenen haftalık ve günlük çalışma sürelerine uygun olarak düzenlenecektir. İş Kanunu’nun 63. maddesi ve İş Kanunu’na dayanılarak çıkarılan yönetmelik hükümleri(19) ile getirilen genel sınırlama doğrultusunda günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamayacaktır. Ayrıca Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği, “postalar halinde çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçi posta sayısı her bir postanın günlük çalışma süresi bu Yönetmeliğin 6 ncı maddesinde belirtilen süreleri(20) aşmayacak şekilde düzenlenir” hükmüne yer vermektedir. Bu durumda, gece vardiyası günde en çok 7,5 saat çalıştırılacak, diğer vardiyalar ise günde 11 saati aşmayacak şeklide düzenlenebilecektir. Ancak üretim aralıksız süreceğinden klasik üçlü vardiya düzeninde haftalık 45 saat olan çalışma süresi haftanın çalışılan 6 işgününe eşit olarak bölünmekte ve vardiya grupları günde 7,5 saat çalışmakta, ½ saat ara dinlenmesi uygulaması ile 8 saat işyerinde kalmaktadır. Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ara dinlenmeleri konusunda da özel bir hüküm içermektedir. “Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, 4857 sayılı İş Kanununun 68 inci maddesindeki esaslar uyarınca ara dinlenmesi verilir. İşin niteliği, bir işyerinin aynı bölümündeki bütün işçilere aynı saatte ara dinlenmesi verilmesine olanak bırakmıyorsa, bu dinlenme, işçilere, gruplar halinde arka arkaya çalışma süresinin ortalarından başlayarak İş Kanunu ve bu Yönetmelikteki esaslara göre verilir.” (YÖN/10)
4. Vardiya değişimleri: İş Kanunu, genel olarak vardiyalı çalışmalarda, gece süresinde çalıştırılacak vardiya grupları açısından da bir kısıtlama getirmiştir. Kanun gece ve gündüz çalışmalarının “nöbetleşe” yapılmasını öngörmektedir. Buna göre vardiyalar, “bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle” sıraya konur.(21) Ancak yine aynı hüküm, gece ve gündüz vardiyalarında iki haftalık nöbetleşme esasına da izin vermektedir. (4857/69-7) Bu noktada İş Kanunu’nda getirilen bir diğer sınırlama da vardiya gruplarının çalıştıkları vardiyalarının değişiminde birbirini izleyen iki vardiya arasındaki süreye ilişkindir. “Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz.” (4857/69-8) Paralel düzenleme yönetmeliklerde de yer almaktadır.(22) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik gereğince, “Zorunluluk olmadıkça işçilerin postaları değiştirilemez. Ancak 4857 sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesi uyarınca, gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir. İşin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir.” (YÖN/8)
5. Vardiyalarda hafta tatili uygulaması: Üçlü vardiya düzeninin organizasyonu İş Kanunu’nun hafta tatili hükümleri ile getirilen kurallar çerçevesinde gerçekleştirilecektir. Buna göre, vardiya düzeninde “işçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmi dört saat dinlenme (hafta tatili)” verilecektir. (4857/46-1)(23) İş Kanunu’nda işçinin hafta tatilinin mutlaka Pazar günü olması şartı bulunmamaktadır.(24) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik hafta tatilinde nöbetleşme esasını getirmektedir. “Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, haftanın bir gününde 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yolu ile hafta tatili verilmesi zorunludur.” (YÖN/11)
6. Çocuk, genç ve kadın işçilere ilişkin sınırlama ve yasaklamalar: İş Kanunu, sanayie ait işlerde 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılmalarını yasaklamaktadır. (4857/73-1) Çocuk ve genç işçilerin ve kadın işçilerin gece süresinde ve vardiya düzeninde çalıştırılmalarının esasları İş kanunu’na dayanılarak çıkarılan Yönetmeliklerle düzenlenmiştir.(25)
2. Üçlü vardiya düzeni: Yedili ve Dörtlü vardiya grupları
2/1. Yedi vardiya grubu düzeni:
Yedi vardiya grubu düzeni kalabalık işçi gruplarının çalıştığı birimlerde uygulanmaktadır. Bu düzende her birinde iki ve/veya daha fazla işçinin bulunduğu yedi ayrı vardiya grubu oluşturulmaktadır. Örnek modelimizde bu vardiya grupları sırasıyla A, B, C, D, E, F ve G vardiyaları olarak tanımlanmaktadır. İşçilerin içinde yer aldıkları vardiya grupları değiştirilmemekte yani işçi sözgelimi A vardiya grubundan alınarak B vardiya grubuna verilmemektedir. Birbirini izleyen 24.00-08.00, 08.00-16.00 ve 16.00-24.00 vardiyalarında (her bir vardiyada) bu vardiya gruplarından ikisi birlikte çalıştırılmaktadır.
1. 24 saatlik süre içinde toplam üç vardiyada altı vardiya grubu çalıştırılmaktadır. Her bir vardiya grubu haftada altı işgünü ve günde 7,5 saat çalıştıktan sonra yedinci gün, 24 saatten az olmamak üzere hafta tatili yapmaktadır. Böylece vardiya grubunun sayısının belirlenmesinde Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 4-a maddesi ile haftalık ve günlük çalışma sürelerinin ve gece vardiyalarının çalışma süresini
n belirlenmesinde İş Kanunu’nun 63 ve 69. maddeleri ile Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 7. maddelerinde öngörülen kurallar yerine getirilmiş olmaktadır.
2. Her vardiya grubu altı işgünü aynı vardiya saatlerinde çalışmakta, böylece ½ saat ara dinlenmesiyle birlikte 8 saat işyerinde kaldıktan sonra izleyen çalışma gününe 16 saat sonra başlamaktadır. Bu düzenleme, İş Kanunu’nun 68. ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 10. maddesine uygundur.
3. Vardiya değişimi her hafta uygulanmaktadır. Vardiya grupları, 16 saat aralıklarla altı işgünü çalıştırılmaktadır ve hafta tatilini kullanan vardiya grubu izleyen iş haftasına 32 saat, (24.00-08.00) vardiyasından çıkan vardiya grupları ise 56 saat sonra başlatılmaktadır. (08.00-16.00) vardiyasında çalışan vardiya grubu, 16.00’da işten çıkmakta ve bir gün hafta tatilini kullandıktan sonra (24.00-08-00) vardiyasında işbaşı yapmaktadır. Aynı şekilde (16.00-24.00) vardiyasında çalışan vardiya grubu, 24.00’de işten çıkmakta ve bir gün hafta tatilini kullandıktan sonra (08.00-16-00) vardiyasında işbaşı yapmaktadır. (24.00-08.00) vardiyasından çıkan vardiya grupları ise 08.00’de işten çıktıktan sonra 1 gün hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat sonra (16.00-24.00) vardiyasında işe başlatılmaktadır. Bütün bu süreler İş Kanunu’nun hafta tatili süresi için öngördüğü “en az 24 saat” sınırlamasına uygundur. (4857/46-1) Bu vardiya değişimi, İş Kanunu’nun 69-7. maddesinde öngörülen “nöbetleşme” esasının gereğidir ve süreler İş Kanunu’nun 69/SON ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesindeki 11 saat sınırlamasına uygundur.
4. Bir hafta gece (24.00-08.00) vardiyasında çalıştırılan vardiya grubu hafta tatilini kullandıktan sonra izleyen hafta (16.00-24.00) vardiyasına geçmektedir. Böylece altıncı işgününde saat 08.00’de işten çıkan vardiya grubu hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat sonra izleyen 16.00-24.00 vardiyasına gelmektedir. Gece vardiyasından gündüz vardiyasına geçen vardiya grupları işçi bu vardiya değişimi, İş Kanunu’nun 69-7 ve 8. maddesindeki “nöbetleşme” esasının ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesindeki 11 saat sınırlaması gereğidir.
Hafta tatili değişimi: 7 vardiya grubundan oluşan bu modelde vardiya gruplarının hafta tatili günleri belirli zaman aralıklarıyla -soğutma sonu biriminde 3 ayda bir, diğer birimlerde 6 ayda ya da yılda bir- de değiştirilmektedir. Vardiya gruplarının hafta tatili değişimi, üçlü vardiya organizasyonunun en çetin meselesidir.
Modelimizde 1 Aralık tarihinden başlamak üzere vardiya gruplarının bir önceki ay içinde (Kasım) kullandıkları hafta tatili günleri izleyen (Aralık) ayı için birer gün öne alınmaktadır.(26)
E Vardiya Grubu: Örneğimizde 1 Aralık, Cumartesi gününe rastlamaktadır ve bu uygulamada, E vardiya grubunun Aralık ayı için hafta tatili Cuma günüdür ve 1 Aralık Cumartesi günü bu vardiya gruba Kasım ayında hafta tatili olan Cumartesi günü hafta tatili yapmayarak çalışmaktadır. İş Kanunu gereğince altı işgünü (45 saat) çalışmış olmasına rağmen hak kazandığı yedinci gün hafta tatili yapmadığından çalıştığı bu hafta tatili günü için kendisine zamlı fazla çalışma ücreti ödenmektedir. Yargıtay da hafta tatili günü çalışan işçiye çalışmadan hak kazandığı bir yevmiye dışında, çalıştığı saatler için zamlı fazla mesai ücreti ödenmesi gerektiğini kabul etmektedir.
“İşçinin hafta tatili gününün posta çalışması sonundaki gün olması gerekir. Ancak, davacı posta değişimine rastlayan günlerde de ara postası olmadığı için aynı gün vardiyaya geldiğini ve bu nedenle hafta tatili iznini kullanamadığını iddia etmektedir. Gerçekten davacının ara postası olmaması nedeniyle posta değişimlerinde aynı güne rastlayan çalışmaları olmuş ise, bu durumda kanunun anladığı manada hata tatili izini verilmiş sayılamayacağından o haftalara mahsus olmak üzere bir iş karşılığı olmayan ücretinden ayrı olarak (…) 1,5 yevmiye daha alması gerekir.”
(Yargıtay 9. HD. 18.09.1987, E.1987/8577, K.1987/8184)
Yargıtay kararına konu olan hesaplama fazla çalışma ücretinin % 50 zamlı olarak ödenmesi kuralına dayanmaktadır, modelimizde fazla çalışma ücreti toplu iş sözleşmesi hükmü gereği % 100 zamlı olarak ödendiğinden işçiye çalıştığı bu hafta tatili günü için çalışmadan hak kazandığı bir yevmiyeye ilaveten iki yevmiye daha (toplam üç yevmiye) ödenmektedir. E vardiya grubu Cuma günü hafta tatilinde (08.00-16.00) vardiyasında çalışmakta, Cuma günü 16.00’da işten çıktıktan sonra 8 saat ara vererek Cumartesi günü için (24.00-08.00) vardiyasına gelmektedir. E vardiya grubu, izleyen Cuma günü hafta tatili yapmaktadır.
Buna karşılık diğer vardiya gruplarının tamamının hafta tatili günü bir gün öne alındığından, bu vardiya grupları beş işgünü çalıştıktan sonra altıncı işgünü Aralık ayı içindeki ilk hafta tatillerini kullanmaktadırlar. Bu vardiya gruplarından (24.00-08.00) vardiyasında işten çıkanlar hafta tatillerini kullandıktan sonra 56 saat ara ile (16.00-24.00) vardiyasında, (16.00-24.00) vardiyasından çıkanlar ise hafta tatillerini kullandıktan sonra 32 saat ara ile (24.00-08.00) vardiyasında işbaşı yapmaktadırlar.
A Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Cuma, Aralık ayındaki hafta tatili Perşembe günüdür. Bu grup 30 Kasım Perşembe günü (16.00-24.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 31 Kasım Cuma günü hafta tatilini kullanmakta ve 32 saat ara ile 1 Aralık Cumartesi günü için (08.00-16.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini 6 Aralık Perşembe günü kullanmaktadır.
B Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Perşembe, Aralık ayındaki hafta tatili Çarşamba günüdür. Bu grup 29 Kasım Çarşamba günü (24.00-08.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 30 Kasım Perşembe günü hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat ara ile 31 Kasım Cuma günü için (16.00-24.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini 5 Aralık Çarşamba günü kullanmaktadır.
C Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Çarşamba, Aralık ayındaki hafta tatili Salı günüdür. Bu grup 28 Kasım Salı günü (08.00-16.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 29 Kasım Çarşamba günü hafta tatilini kullanmakta ve 32 saat ara ile 30 Kasım Perşembe günü için (24.00-08.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini 4 Aralık Salı günü kullanmaktadır.
D Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Salı, Aralık ayındaki hafta tatili Pazartesi günüdür. Bu grup 27 Kasım Pazartesi günü (16.00-24.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 28 Kasım Salı günü hafta tatilini kullanmakta ve 32 saat ara ile 29 Kasım Çarş
amba günü için (08.00-16.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini 3 Aralık Pazartesi günü kullanmaktadır.
F Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Pazar, Aralık ayındaki hafta tatili Cumartesi günüdür. Bu grup 25 Kasım Cumartesi günü (08.00-16.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 26 Kasım Pazar günü hafta tatilini kullanmakta ve 32 saat ara ile 27 Kasım Pazartesi günü için (24.00-08.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini 1 Aralık Cumartesi günü kullanmaktadır.
G Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Pazartesi, Aralık ayındaki hafta tatili Pazar günüdür. Bu grup 26 Kasım Pazar günü (24.00-08.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 27 Kasım Pazartesi günü hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat ara ile 28 Kasım Salı günü için (16.00-24.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini 2 Aralık Pazar günü kullanmaktadır.
Model, periyodik olarak vardiya gruplarının hafta tatillerinin değişiminde bir vardiya grubu dışında aksamadan çalışmakta, bu vardiya grubunda da hafta tatilinde yapılan çalışmalar fazla mesai hükümleri çerçevesinde çözümlenmektedir.
2/2. Dört vardiya grubu düzeni
Bu model işçi sayısının daha az olduğu görece küçük birimlerde uygulanmaktadır. Bu düzende her birinde bir ya da birkaç işçinin yer aldığı dört vardiya grubu oluşturulmaktadır. Bu vardiya grupları modelimizde, A, B, C ve D olarak adlandırılmıştır. Eğer vardiya grupları birden fazla işçiden kurulmuş ise işçilerin içinde yer aldıkları vardiya grupları değiştirilmemekte yani işçi sözgelimi A vardiya grubundan alınarak B vardiya grubuna verilmemektedir.
Bu vardiya gruplarından biri, modelimizde D yedek vardiya (ya da değiştirici) grubudur. Yedek/değiştirici vardiya grubu kendi hafta tatilinin ardından ilk üç işgünü (08.00-16.00) vardiyasında çalışmaktadır. Yedek/değiştirici vardiya grubu (16.00-24.00) ve (24.00-08.00) vardiyalarda, diğer vardiya gruplarının hafta tatillerini kullanmaları nedeniyle oluşacak boşluklar durumunda çalışacaktır. Yedek vardiya grubu zaman zaman bir diğer vardiya grubu ile birlikte çalışır ve diğer vardiya gruplarının hafta tatili kullanabilmelerini sağlar.
D (yedek/değiştirivi) vardiya grubu, üç haftada bir gece vardiyasına geçerken (08.00-16.00) vardiyasından çıkıp izleyen (24.00-08.00) vardiyasına gelir.
Vardiya gruplarından;
(24.00-08.00) vardiyasından çıkarak hafta tatili kullanan izleyen (16.00-24.00) vardiyasına,
(16.00-24.00) vardiyasından çıkarak hafta tatili kullanan izleyen (08.00-16.00) vardiyasına,
(08.00-16.00) vardiyasından çıkarak hafta tatili kullanan izleyen (24.00-08.00) vardiyasına,
Geçecektir.
1. 24 saatlik süre içinde toplam üç vardiyada biri yedek olmak üzere dört vardiya grubu çalıştırılmaktadır. Her bir vardiya grubu haftada 45 saat, altı işgünü ve günde 7,5 saat çalıştırılmaktadır. Böylece haftalık ve günlük çalışma sürelerinin ve gece vardiyalarının çalışma süresinin belirlenmesinde İş Kanunu’nun 63 ve 69. maddeleri ile Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 7. maddelerinde öngörülen kurallar yerine getirilmiş olmaktadır.
2. Her vardiya grubu ½ saat ara dinlenmesiyle birlikte 8 saat işyerinde kaldıktan sonra işi karşılığı olan vardiya grubuna devretmekte ve işyerinden ayrılmaktadır. Bu düzenleme, İş Kanunu’nun 68. ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 10. maddesine uygundur.
3. Vardiya değişimi yedek/değiştirici vardiya grubu dışında her hafta uygulanmaktadır. A, B ve C vardiya grupları altı işgünü çalıştıkları vardiyayı, yedinci gün hafta tatillerini kullandıktan sonra değiştirmektedirler. Modelimizde A vardiya grubu, altı işgünü çalıştığı (16.00-24.00) vardiyasından 11 Kasım Çarşamba günü 24.00’de çıktıktan sonra 12 kasım Perşembe günü hafta tatili kullanmakta ve 32 saat ara ile 13 kasım Cuma günü (08.00-16.00) vardiyasında işbaşı yapmaktadır. B vardiya grubu, altı işgünü (üç işgünü yedek vardiya grubu ile birlikte olmak üzere) çalıştığı (08.00-16.00) vardiyasından 6 Kasım Cuma günü çıktıktan sonra 7 Kasım Cumartesi günü hafta tatili kullanmakta ve 32 saat ara ile 8 Kasım Pazar günü için (24.00-08.00) vardiyasında işe gelmektedir. C vardiya grubu ise altı işgünü (üç işgünü yedek vardiya grubu ile birlikte olmak üzere) çalıştığı (08.00-16.00) vardiyasından 12 kasım Perşembe günü çıktıktan sonra, 13 kasım Cuma günü hafta tatilini kullanmakta ve 32 saat ara ile 14 Kasım Cumartesi günü için (24.00-08.00) vardiyasında işbaşı yapmaktadır. Bütün bu vardiya değişimlerinde hafta tatili süresi 32 saattir ve bu İş Kanunu’nun hafta tatili süresi için öngördüğü “en az 24 saat” sınırlamasına uygundur. (4857/46-1) Bu vardiya değişimleri, İş Kanunu’nun 69-7. maddesinde öngörülen “nöbetleşme” esasının gereğidir ve süreler İş Kanunu’nun 69/SON ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesindeki 11 saat sınırlamasına uygundur.
4. Yedek Vardiyanın çalışma düzeni: Modelimizde, D vardiyası 1 Kasım Pazar günü hafta tatili kullanmaktadır ve izleyen 2 Kasım Pazartesi günü (08.00-16.00) vardiyasına katılarak B vardiya grubu ile birlikte çalışmaktadır. Üç gün (08.00-16.00) vardiyasında izleyen üç gün (24.00-08.00) vardiyasında çalışarak altıncı işgününü izleyen yedinci gün olan 8 Kasım Pazar günü hafta tatili kullanmaktadır. D vardiyası ilk üç gün çalıştığı (08.00-16.00) vardiyasından 8 saat ara ile (24.00-08.00) vardiyasına geçmektedir. Bu süre İş Kanunu’nun 69/SON ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesindeki 11 saat sınırlamasını aşmaktadır ki modelin en zayıf ve tek aksayan noktası budur. D vardiyası 7 Kasım Cumartesi günü (24.00-08.00) vardiyasından 08.00’de çıktıktan sonra 8 Kasım Pazar günü hafta tatilini kullanmakta ve 48 saat ara ile 9 Kasım Pazartesi günü C vardiya grubu ile birlikte çalışacağı (08.00-16.00) vardiyasına katılmaktadır. Bu vardiya değişimi, İş Kanunu’nun 69-7. maddesinde öngörülen “nöbetleşme” esasının gereğidir ve hafta tatili süreleri İş Kanunu’nun hafta tatili süresi için öngördüğü “en az 24 saat” sınırlamasına uygundur. (4857/46-1)
5. Bir hafta gece (24.00-08.00) vardiyasında çalıştırılan vardiya grubu hafta tatilini kullandıktan sonra izleyen hafta (16.00-24.00) vardiyasına geçmektedir. Böylece altıncı işgününde saat 08.00’de işten çıkan vardiya grubu hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat sonra izleyen 16.00-24.00 vardiyasına gelmektedir. Gece vardiyasından gündüz vardiyasına geçen vardiya grupları işçi bu vardiya değişimi, İş Kanunu’nun 69-7 ve 8. maddesindeki “nöbetleşme” esasının ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesindeki 11 saat sınırlaması gereğidir.
Hafta tatili değişimi: Modelimizde, yedek/değiştirici vardiya da değişmekte, Kasım ayında D olan
yedek vardiya Aralık ayında A olmakta ve hafta tatili Perşembe iken, Pazar olarak değiştirilmektedir. Diğer vardiya gruplarının ise 1 Aralık tarihinden başlamak üzere bir önceki ay içinde (Kasım) kullandıkları hafta tatili günleri izleyen (Aralık) ayı için birer gün öne alınmaktadır.
Vardiya gruplarının Kasım ve Aralık aylarındaki hafta tatili günleri Tablo 5’de ve Aralık ayında gerçekleştirilen hafta tatili değişimleri, Tablo 6′da izlenmektedir.
A (yeni yedek/değiştirici) Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Perşembe, Aralık ayındaki hafta tatili Pazar günüdür. A vardiya grubu Aralık ayında yedek/değiştirici vardiya görevini üstlenecektir. Bu grup 25 Kasım Çarşamba günü (24.00-08.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 26 Kasım Perşembe günü hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat ara ile 27 Kasım Cuma günü için (16.00-24.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra 1 Aralık Çarşamba günü (08.00-16.00) vardiyasına geçmekte bu vardiyada da dört işgünü daha çalışarak 5 Aralık Pazar günü yeni hafta tatilini kullanmaktadır. A vardiya grubu altı işgününü izleyen yedinci gün ve eski hafta tatili günü olan 2 Aralık Perşembe günü hafta tatilinde çalıştığı için kendisine bu çalışmasının karşılığı fazla çalışma ücreti hükümleri çerçevesinde ödenmektedir. A vardiya grubunun yedek/değiştirici vardiya niteliği edindiği bu hafta tatili değişiminde, 31 Kasım Salı günü (16.00-24.00) vardiyasından çıkarak 1 Aralık Çarşamba günü (08.00-16.00) vardiyasına katılmakta ve bu iki çalışması arasında 8 saatlik süre bulunmaktadır ki bu da İş Kanunu’nun 11 saat sınırını aşmaktadır. Modelin bir zayıf ve aksayan noktasını da bu değişim zorunluluğu oluşturmaktadır.
B Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Cumartesi, Aralık ayındaki hafta tatili Cuma günüdür. Bu grup 2 Aralık Perşembe günü (24.00-08.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 3 Aralık Cuma günü hafta tatilini kullanmakta ve 56 saat ara ile 4 Aralık Cumartesi günü için (16.00-24.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini böylece 3 Aralık Cuma günü kullanmış olmaktadır.
C Vardiya Grubu: Kasım ayındaki hafta tatili Cuma, Aralık ayındaki hafta tatili Perşembe günüdür. Bu grup 1 Aralık Çarşamba günü (08.00-16.00) vardiyasından çıktıktan sonra, 2 Aralık Perşembe günü hafta tatilini kullanmakta ve 32 saat ara ile 3 Aralık Cuma günü için (24.00-08.00) vardiyasında işe gelmektedir. Bu vardiya grubu beş işgünü çalıştıktan sonra Aralık ayındaki ilk yeni hafta tatilini böylece 2 Aralık Perşembe günü kullanmış olmaktadır.
D (eski yedek/değiştirici) Vardiya Grubu: Yedek vardiyanın Kasım ayı hafta tatili Pazar iken, Aralık ayında hafta tatili bir gün öne alınmaktadır ve yeni hafta tatili günü Cumartesi olarak değiştirilmektedir. D vardiya grubu 3 Aralık Cuma günü (16.00-24.00) vardiyasından çıktıktan sonra 4 Aralık Cumartesi günü hafta tatili kullanmaktadır. Beş işgünü çalışarak hafta tatilini kullanan D vardiya grubu, 32 saat ara ile 5 Aralık Pazar günü (08.00-16.00) vardiyasında işbaşı yapmaktadır.
1475 sayılı Kanunu’na dayanılarak çıkarılan ve 4 Nisan 1973 tarih ve 14497 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe konulmuş olan Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Bazı Özel Usul ve Kurallar Hakkında Tüzük, “posta değişiminde işçiler sürekli olarak en az sekiz saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz” hükmüne yer vermekteydi. (TÜZ/8) Bu çerçevede 1475 sayılı İş Kanunu döneminde çalışan bu model, İş Kanunu’nun 69/SON ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesiyle posta değişiminde sekiz saat olan sürenin on bir saate çıkarılması karşısında iki noktada aksamaktadır. Bu noktada modelin yeniden gözden geçirilmeye ihtiyacı vardır.
Burada akla gelen bir çözüm, üç haftada bir (16.00-24.00) vardiyasında çalışan vardiya grubunun 3 saat fazla çalışma yapması ve yedek/değiştirici vardiyanın “kayan vardiya” uygulaması ile (03.00-11.00) saatleri arasında çalıştırılması ve bu düzende hafta tatiline çıkması önerilebilir. Ancak bu uygulama İş Kanunu’nun fazla çalışmalara ilişkin günlük (toplam 11 saat) ve yıllık (270 saat) Ancak sınırlamaları içerisinde olmakla birlikte yine de zorlama bir çözüm gibi görünmektedir. Önerebileceğimiz asıl çözüm; modele bir vardiya grubunun daha eklenmesi yani bu boşluğun istihdam artışı ile doldurulması yönündedir.
3. Sonuç
Vardiyalı çalışmalar esnek çalışma kategorisindeki en eski çalışma düzenlerinden biridir. Vardiyalı çalışmalar, teknolojik nedenlerle üretimin durdurulamadığı sanayinin çok büyük bir kesiminde zorunlu bir çözüm olarak geliştirilmiş ve son derece yaygın biçimde uygulanmaktadır. Ne yazık ki vardiya uygulamaları sanayinin çok büyük bir kesiminde son derece düzensiz ve kural tanımaz biçimde uygulanmakta, vardiya değişimlerinde yasal hükümler dikkate alınmamakta, vardiya gruplarının hafta tatili günleri genellikle değiştirilmemektedir. Ayrıca vardiya düzeni, çok yoğun ve yasa hükümlerini de hiçe sayar biçimde (zaman zaman günlük çalışma süresini 12 hatta 16 saate kadar uzatabilen) uygulanan fazla çalışmalarla desteklenmektedir. İş sağlığı ve güvenliği kurallarını hiçe sayan bu uygulamalar, aynı zamanda istihdamı da önemli ölçüde daraltmaktadır.
Sanayide vardiyalı çalışmalarda yaşanan bu acımasızlık, insafsızlık, akıl almaz biçimde sendikaların hiç de ilgilenmedikleri konulardan biridir.
NOTLAR
(1) ILO sözleşmeleri; 30 No.lu Ticaret ve Hizmet Sektörlerinde Çalışma Sürelerinin Düzenlenmesine Dair Sözleşme, 43 No.lu Otomatik Düz Cam İşlerinde Çalışma Sürelerinin Düzenlenmesine Dair Sözleşme, 46 No.lu Kömür Madenlerinde Çalışma Sürelerinin Sınırlandırılmasına Dair Sözleşme, 47 No.lu Haftalık Çalışma Sürelerinin Kırk Saate İndirilmesine Dair Sözleşme, 49 No.lu Cam-Şişe Sanayinde Çalışma Sürelerinin Azaltılmasına Dair Sözleşme, 51 No.lu Kamu İşlerinde Çalışma Sürelerinin Azaltılmasına Dair Sözleşme, 61 No.lu Tekstil Sanayinde Çalışma Sürelerinin Azaltılmasına Dair Sözleşme, 67 No.lu Karayolu Taşımacılığında Çalışma ve Dinlenme Sürelerinin Düzenlenmesine Dair Sözleşme. Tavsiye kararları: 116 Sayılı Çalışma Sürelerinin Azaltılmasına Dair Tavsiye Kararı, 161 Sayılı Karayolu Taşımacılığında Dinlenme ve Çalışma Sürelerine Dair Tavsiye Kararı. Bkz. Arıcı, Kadir (1992), Çalışma Sürelerinin Hukuki Gelişimi ve Yeterliliği Açısından 1475 Sayılı İş Kanunu’nda Çalışma Süreleri, Kamu-İş, Kamu İşletmeleri İşverenleri Sendikası, Ankara, s. 38-52.
(2) AB, 2003/88/EC sayılı Direktifi vardiya çalışmalarını (vardiya işi) tanımlamaktadır. Bu tanıma göre: “Dönüşümlü bir düzeni de içerecek şekilde, belli bir düzene göre aynı iş yerinde işçilerin diğer bir işçinin yerine geçmesini sağlayan ve sürekli ya da süreksiz olabilecek şekilde işçilerin gün ya da haftaların belli bir periyodu boyunca farklı zamanlarda çalışması ihtiyacını doğuran her türlü organize vardiyalı çalışma yöntemini ifade eder.” Direktif vardiyalı çalışmalara ilişkin esasları şöyle beli
rlemektedir: 1) Üye Devletler, her bir işçi için 24 saatlik bir dönemde 11 saat asgari sürekli dinlenme süresini temin etmek için gerekli önlemleri alır. (AB-2003/88/EC/3) 2) Üye Devletler, günlük çalışma süresi 6 saatten fazla olan her işçiye ara dinlenmesi verilmesini sağlayacak önlemleri alırlar. Ara dinlenmesinin süresini ve şartlarını içeren ayrıntılar toplu sözleşmelerle veya endüstrinin iki tarafı arasındaki sözleşmelerle ya da bu sözleşmelerin yapılamaması durumunda ulusal mevzuatla belirlenir. (AB-2003/88/EC/4) 3) Üye Devletler, her işçinin (…) 11 saatlik günlük dinlenme süresine ek olarak her bir 7 günlük sürede kesintisiz asgari 24 saatlik dinlenme süresini temin etmek için gerekli önlemleri alır. (AB-2003/88/EC/5) 4) Fazla mesai de dâhil olmak üzere her bir 7 günlük ortalama çalışma süresi; 48 saati aşmaz. (AB-2003/88/EC/6-b) 5) Gece işçileri için normal çalışma süresi, 24 saat içinde ortalama 8 saati geçmez; İşi özel tehlikeler ve ağır fiziksel ve zihinsel yükler taşıyan gece işçileri, gece çalışması yaptığı sürece 24 saat içinde 8 saatten fazla çalışmaz. (AB-2003/88/EC/8)
(3) Şafak, C (2006) Türkiye’de Toplu Pazarlığın Değişen Çizgisi, Çalışma ve Toplum 10, 2006/3, s. 51.
(4) 1475 sayılı İş Kanunu’nun çalışma sürelerine ilişkin emredici ve sıkı hükümlerine karşı 4857 sayılı İş Kanunu, madde gerekçesinde açıklandığı gibi, Avrupa Birliği’nin (AB) 93/104 sayılı Direktifine uygun olarak çalışma sürelerinin düzenlenmesinde esas olarak esnekliği benimsemiş, yoğunlaştırılmış iş haftası uygulamalarına olanak tanımıştır.
(5) “Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir. Ancak bu süreler, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılabilir. Dinlenmeler bir işyerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir. ” (4857/68-2, 3 ve 4)
(6) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik paralel bir düzenleme getirmektedir: “İşveren veya işveren vekilleri, posta sayısı ile her postanın işe başlama ve bitirme saatlerini, postalar halinde çalıştırdıkları işçilerin ad ve soyadlarını, ara dinlenmelerini, hafta tatillerini ve bunlara ilişkin değişiklikleri düzenleyerek işyerinde işçilerin kolayca görüp okuyabilecekleri şekilde ilan etmekle yükümlüdür.” (YÖN/3)
(7) Çimento grubunda, Türkiye Çimse İş Sendikası ile Çimento Müstahsilleri İşverenleri Sendikası arasında bağıtlanan Grup Toplu İş Sözleşmesi ile denkleştirme süresinin dört aya çıkarılması kabul edilmiştir.
(8) “Günümüzde iki veya üçlü vardiya sistemi yerine kayan esnek vardiya sistemleri uygulanmakta veya çok sayıda part-time süreli vardiya grupları oluşturarak bu grupların çalışma süreleri birbiri ardına eklenmek suretiyle işyerindeki vardiya çalışmasında bütünlük sağlanmaktadır. Bu sistemde vardiyaların değişik uzunlukta belirlenebilmesi, işletmenin günlük normal iş süresinin uzatılmasını sağlamaktadır. Bu vardiya sistemleri, özellikle işyerinde üretim kapasitesinde bir artışın planlandığı dönemlerde ya da vardiya işçilerinin de kısmi süreli çalışmak istemeleri halinde yararlı olmaktadır.” TİSK, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (2003), İş Kanunu Tasarısı ve AB Uygulamaları, Yayın No: 231, İstanbul. http://www.tisk.org.tr/yayinlar.asp?sbj=ic&id=663
(9) 07.04.2004 tarihli ve 25426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
(10) 06.04.2004 tarihli ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
(11) 06.04.2004 tarihli ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
(12) 09.08.2004 tarihli ve 25548 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.
(13) 06.04.2004 tarihli ve 25425 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.
(14) “Bu maddenin (a) bendi dışında kalan ve işçi postaları ile yürütülen diğer işlerde 24 saatlik süre içinde çalıştırılacak işçi postaları sayısı, her bir işçi postasının çalışma süresi, 4857 sayılı İş Kanununun 63 üncü maddesinin üçüncü fıkrasında öngörülen Yönetmelikte belirtilen günlük çalışma süresini aşmayacak şekilde düzenlenir. Sağlık kuralları bakımından günde 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerde işçi postaları sayısı, her bir postanın çalışma süresi, 4857 sayılı İş Kanununun 63 üncü maddesinin son fıkrasında öngörülen Yönetmelikte belirtilen günlük çalışma sürelerini aşmayacak şekilde düzenlenir.” (YÖN/4-b ve c) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik posta sayısının değiştirilmesi durumunda işçi ücretlerinin korunmasına ilişkin bir düzenleme de içermektedir. “Bir işçi postası ile yürütülen işlerde, ikili ya da daha çok posta sayısının artırılması ya da üç posta halinde çalışılan işyerlerinde günlük çalışma süresinin 7,5 saatin altında saptanması sonucunda, çalışma sürelerindeki azalma nedeniyle, işçilerin ücretlerinden her ne şekilde olursa olsun, indirim yapılamaz.” (YÖN/6)
(15) “Bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre yahut yurdun bazı bölgelerinin özellikleri bakımından, çalışma hayatına ilişkin “gece” başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması yahut gün döneminin başlama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle birinci fıkradaki hükmün uygulama şekillerini tespit etmek yahut bazı gece çalışmalarına herhangi bir oranda fazla ücret ödenmesi usulünü koymak veyahut gece işletilmelerinde ekonomik bir zorunluluk bulunmayan işyerlerinde işçilerin gece çalışmalarını yasak etmek üzere yönetmelikler çıkartılabilir.” (4857/69/2)
(16) AB 4 Kasım 2003 tarih ve 2003/88/EC sayılı Direktifi gece süresini “ulusal yasalarla belirlenen, her halde gece yarısı ile sabah saat 5 arası süreyi içeren ve 7 saatten az olmayan” süre olarak tanımlamaktadır. Aynı Direktif’te “gece işçisi” tanımına da yer verilmiştir. “a) Bir yandan, günlük çalışma süresinin en az 3 saati gece süresine rastlayan; b) Diğer yandan, yıllık çalışma süresinin belirli bir kısmının gece dönemine rastlaması muhtemel olan ve bahsedilen belirli kısım ilgili Üye Devletlerin seçimine bağlı olarak i) Endüstrinin her iki tarafının görüşleri alınmasını müteakip ulusal yasalar tarafından ya da, ii) Toplu sözleşmeler ya da ulusal veya bölgesel düzeyde endüstrinin iki tarafı arasında sonuçlandırılan sözleşmeler tarafından; tanımlanan işçilerdir.”
(17) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik bir istisna hükmü getirmektedir. “Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, İş Kanununun 42 ve 43 üncü maddeleri ve 79 sayılı Milli Korunma Suçlarının Affına, Milli Korunma Teşkilat, Sermaye ve Fon Hesaplarının Tasfiyesine ve Bazı Hükümler İhdasına Dair Kanunun 6 ncı maddesi ile 4857 sayılı İş Kanununun 70 inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen haller dışında, işçilerin gece postalarında 7,5 saatten çok çalıştırılmaları yasaktır. Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır.” (YÖN/7)
(18) Kanunda vardiyalı çalışmaya ilişkin iş sağlığı ve güvenliği çerçevesinde de bir dizi kural öngörülmektedir: “Gece çalıştırılacak işçilerin sağlık durumlarının gece çalışmasına uygun olduğu, işe başlamadan önce alınacak sağlık raporu ile belgelenir. Gece çalıştırılan işçiler en geç iki yılda bir defa işveren tarafından periyodik sağlık kontr
olünden geçirilirler. İşçilerinin sağlık kontrollerinin masrafları işveren tarafından karşılanır. Gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, mümkünse gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir. İşveren gece postalarında çalıştırılacak işçilerin listelerini ve bu işçiler için işe başlamadan önce alınan ve periyodik sağlık raporlarının bir nüshasını ilgili bölge müdürlüğüne vermekle yükümlüdür. (4857/69-4, 5 ve 6) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik de paralel bir hüküm içermektedir: “İşveren veya işveren vekilleri, postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, her postada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeler ile bu işçiler için işe başlamadan önce alınan periyodik sağlık raporlarının bir nüshasını ilgili bölge müdürlüğüne vermekle yükümlüdür.” (YÖN/12)
(19) İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4. maddesi, Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 6. maddesi.
(20) Yönetmelik’in anılan, “Günlük Çalışma Süresi” başlıklı 6. maddesi: “Günlük çalışma sürelerin uygulanmasında; a) Günlük iş süresi 11 saati, gece çalışma süresi 7,5 saati, profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taşıt kullananların günlük çalışma süresi de 9 saati geçemez. b) 4857 sayılı İş Kanununun 63 üncü maddesinin son fıkrasında öngörülen Yönetmeliğin, günlük çalışma sürelerine ilişkin hükümlerine uyulması zorunludur. c) 4857 sayılı İş Kanununun 71 inci maddesinde öngörülen Yönetmelik hükümleri saklıdır.”
(21) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik de aynı esası düzenlemektedir. “Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları çalıştırılarak yürütülen işlerde postalar; en fazla bir iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerini alacak şekilde düzenlenir.” (YÖN/8)
(22) Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in “Posta Değişiminde Dinlenme Süresi” başlıklı 9. maddesi: “Posta değişiminde işçiler sürekli olarak en az on bir saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz. Bu hüküm, postası değiştirilen işçilere de uygulanır.” Ayrıca, Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin “Günlük Dinlenme” başlıklı 8. maddesi: “İşçiler, 24 saatlik süre içinde kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz.”
(23) Buna paralel olarak, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalar İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in “Hafta Tatili” başlıklı 11. maddesi: “Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, haftanın bir gününde 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yolu ile hafta tatili verilmesi zorunludur.” Ayrıca Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin “Hafta Tatili” başlıklı 9. maddesi: “Bu Yönetmelik kapsamına giren işlerde çalışan işçilere haftanın bir gününde kesintisiz 24 saatten az olmamak üzere hafta tatili verilmesi zorunludur.”
(24) 02.01.1924 tarihli ve 349 sayılı Hafta Tatili Hakkında Kanun (R. Gazete: 21.01.1924/54) halen yürürlüktedir. Bu Kanun hükümlerine göre, “On bin veya on binden fazla nüfusu havi şehirlerde alelumum fabrika, imalathane, tezgâh, dükkân, mağaza, yazıhane, ticarethane, sınaî ve ticari bilumum müessesat ve tevabiinin haftada bir gün tatili faaliyet etmeleri mecburidir.” 17.03.1981 tarihli ve 2429 sayılı (R. Gazete: 19.03.1981/17284) Ulusal Bayram ve Genel tatiller Hakkında Kanun ise “Hafta tatili Pazar günüdür. Bu tatil 35 saatten az olmamak üzere Cumartesi günü en geç saat 13.00’ten itibaren başlar” hükmüne yer vermekte ancak 394 sayılı Hafta Tatili Kanunu, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 926 sayılı Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu, 1475 sayılı İş Kanunu ve diğer kanunlardaki hafta tatili ile ilgili hükümleri saklı tutmaktadır. Hafta Tatili Hakkında Kanun “sürekli çalışma zorunluluğu bulunan” ve bu Kanunun 4 ve 5. maddelerinde sayılan işyerlerini (…) pazar günü tatil yapmamaları olanağı vermektedir. Bununla beraber, bu işyerlerinde çalışanlara münavebeli olarak, haftanın başka bir günü hafta tatili verilir.” Çelik, N. (2003), İş Hukuku Dersleri, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., Yayın No: 1405, Hukuk Dizisi: 596, İstanbul, Ekim 2003, s. 300-301. 1475 sayılı İş Kanununun uygulandığı dönemde de, postalar halinde çalışılan işlerde haftanın Pazar gününün dışında bir gününde nöbetleşe hafta tatili verileceği o dönemde İş Kanunu’na dayanılarak çıkarılan İşçi Postaları Hakkında Tüzük’ün 10. maddesiyle kabul edilmişti. Bu husus pek çok Yargıtay kararında da ortaya konmuştu: “Vardiyalı çalışan işçiler için pazar tatilinin ayrı bir önemi yoktur. Hafta tatili 6. İşgününü izleyen 7. Gündür.” (Yargıtay 9. HD. 27.12.1988, E. 1988/ 3214, K.1988/12579); Aynı şekilde; “Vardiyalı işçi 6 işgününü takip eden 7. Günde hafta tatilini kullanıyorsa, pazar günü çalışmış olmaları ilave ücret ödenmesini gerektirmez.” (Yargıtay 9. HD. 04.11.1988, E. 1988/10814, K. 1988/10313)
(25) Söz konusu Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu Yönetmelik hükümleri gereğince: “Temel eğitimini tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuz beş saatten fazla olamaz. Ancak, 15 yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar arttırılabilir. Çocuk ve genç işçilerin günlük çalışma süreleri, yirmi dört saatlik zaman diliminde, kesintisiz on dört saat dinlenme süresi dikkate alınarak uygulanır. Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri birinci fıkrada belirtilen çalışma sürelerini aşamaz. İki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında bir saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur.” (YÖN/6) “Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz kırk saatten az olamaz. Ayrıca hafta tatili ücreti bir iş karşılığı olmaksızın ödenir.” (YÖN/8) Ayrıca, çocuk işçilerin çalışmasına izin verilen hafif işler, genç işçilerin çalışmasına izin verilen işler ve 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler Yönetmelik eklerinde belirtilmiştir. Öte yandan, Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik 09.08.2004 tarihli ve 25548 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Bu Yönetmelik hükümlerine göre, “Kadın işçiler her ne şekilde olursa olsun gece postasında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz.” (YÖN/5) Ayrıca “Kadın işçinin kocası da işin postalar halinde yürütüldüğü aynı veya ayrı bir işyerinde çalışıyor ise, kadın işçinin isteği üzerine, gece çalıştırılması, kocasının çalıştığı gece postasına rastlamayacak şekilde düzenlenir. Aynı işyerinde çalışan karı kocanın aynı gece postasında çalışma istekleri, işverence, olanak oranında karşılanır.” (YÖN/8
) Yönetmelik gebe ve emzikli kadınların gece postalarında çalıştırılmaları yönünden de sınırlamalar getirmektedir: “Kadın işçiler, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın işçiler ise doğum tarihinden başlamak üzere altı ay süre ile gece postalarında çalıştırılamazlar. Emziren kadın işçilerde bu süre, ana ve çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun işyeri hekimi, işyeri ortak sağlık birimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, Hükümet veya belediye doktoru raporuyla belgelenmesi halinde, bir yıla kadar uzatılır.” (YÖN/9)
(26) Bu modelde, hafta tatili günlerini birer gün sonraya alarak da uygulama yapılabilmektedir. Ancak bu durumda A vardiyası Cuma ve Cumartesi günleri arka arkaya iki gün hafta tatili kullanmakta, diğer vardiyalar altı işgününü izleyen yedinci günde yani eski hafta tatili gününde çalışarak bunun karşılığını fazla mesai (zamlı) ödemesi olarak almakta ve izleyen sekizinci gün hafta tatili yapmaktadırlar.
KAYNAKLAR
Arıcı, Kadir (1992), Çalışma Sürelerinin Hukuki Gelişimi ve Yeterliliği Açısından 1475 Sayılı İş Kanunu’nda Çalışma Süreleri, Kamu-İş, Kamu İşletmeleri İşverenleri Sendikası, Ankara.
Çelik, Nuri (2003), İş Hukuku Dersleri, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., Yayın No: 1405, Hukuk Dizisi: 596, İstanbul.
Şafak, Can (2006) Türkiye’de Toplu Pazarlığın Değişen Çizgisi, Çalışma ve Toplum 10, 2006/3
TİSK, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (2003), İş Kanunu Tasarısı ve AB Uygulamaları,
Yayın No: 231, İstanbul. http://www.tisk.org.tr/yayinlar.asp?sbj=ic&id=663