Şair Ve Savaşçı: Tebriz’İn Yiğit Oğlu Ali Reza Nabdel (Oktay) – Ahmet Kırmızıgül

(Bu yazı 20. yüzyıl İran devrimci hareketinin tanınmış bir kahramanı ve çağdaş Azeri şiirinin gölgede kalmış büyük bir temsilcisi hakkındadır.)

I
1971 Martında İran polisi olağanüstü teyakkuz durumundaydı. 1 ay önce kuzeydeki ormanlarda birdenbire beliren küçük bir gerilla grubu üzerine gönderilen on binlerce askerle 20 gün süren çarpışmalardan sonra imha edilmiş, ancak, bu beklenmedik olay, 1953 darbesinden beri politik eylemin adının bile unutulduğu bir polis devleti haline gelen İran’da eylemin askeri boyutlarını aşan bir etki yaratmıştı.

Gerilla hareketinin başladığı anda bastırılmasına rağmen, olayın ardından başta başkent Tahran olmak üzere büyük kentlerde beliren duvar yazıları, yoksul mahallelerde dağıtılan yasak bildiriler, geceleri işlek meydanlara gizlice yapıştırılan afişler, aydınlar, öğrenciler ve işçileri birden sardığı gözlenen heyecan ve beklenti havası, yüzeydeki durgun görüntünün altında bir şeylerin harekete geçtiğine, darbeden sonra ezilmiş, dağıtılmış ve artık marjinalleşerek ülke gündeminden kesin olarak çıkmış olduğuna inanılan İran komünist hareketinin yeniden başını kaldırdığına işaret ediyordu. Ancak polis, olayın ardından yapılan kitlesel tutuklamalar ve sorgulamalara rağmen, gelişmelerin ardındaki yeni örgütlenmenin yapısını çözmekte başarılı olamamıştı.

Bu atmosfer içinde rutin arama ve kontrol faaliyetlerini iki katına çıkaran Tahran polisi, bir gece yaptığı yol kontrollerinden birinde üzerinde iki kişi bulunan bir motosikleti durdurmaya çalıştı. Motosiklettekilerin dur emrine silahla karşılık vermesinin ardından çıkan kısa çatışmada 20’li yaşlardaki şüphelilerden biri öldürülürken diğeri karnından vurulmuş olarak yaralı ele geçirildi. Şüphelilerin üzerinde bulunan bildiriler, yazının başında söz edilen gerilla eylemini de gerçekleştiren, adı yeni duyulmaya başlayan Halkın Fedaileri Gerillaları adlı örgütün üyeleri olduklarını gösteriyordu.

II

Durumu ayrıntılı bir sorgulamaya el vermediğinden yaralı, polis gözetiminde hastaneye kaldırıldı. Ancak, burada başındaki polis bir anlığına odayı terk ettiğinde kendisini encereden dışarı attı. Peşinden koşan polisler tarafından engellendiğinde, düşme sonucu bir eli bileğinden kırılmış olduğu halde, açık yarasından içeri soktuğu sağlam eliyle iç organlarını parçalamaya çalışıyordu.

SAVAK’ ın tecrübeli sorgucuları, konuşmamak için yapılan intihar girişimlerinin çoğu kez tutuklunun direncinin sonuna gelmiş olduğuna işaret ettiğini biliyorlardı. İntihar girişimi engellendiğinde çoğu kez enerjilerinin son kırıntısını da tüketmiş olan tutuklular moral çöküntüsü içinde konuşmaya başlıyordu. Bu yüzden işi sıcağı sıcağına bitirmek için, acılarına son verilip tedavi görebilmesi için konuşmasını önerdiler. Yaralı, bu öneriye sonraları
devrimci çevrelerde bir slogan haline gelecek olan şu cevabı vermekle yetindi:
“Kurşun sizin, söz benim.”

III

Kısa süre sonra, yaralının adının Ali Reza Nabdel olduğu ve solcu kimliği yüzünden gizli polis SAVAK tarafından çoktandır fişlenmiş bulunduğu ortaya çıktı. Nabdel, bir kaç yıl önce SAVAK tarafından tertiplendiğine inanılan beklenmedik bir ölümle genç yaşta hayata veda eden ünlü yazar ve araştırmacı Samed Behrengi önderliğindeki “Tebriz çevresi” denen genç Azeri aydınlar grubunun tanınmış adlarından biriydi. Tebriz çevresi, baskı altındaki Azeri
kimliğine olan bağlılıkları ve sol düşüncelere karşı fazla gizleyemedikleri yakınlıkları yüzünden başından beri SAVAK’ ın titiz gözetimi altındaydı. Ancak, Marksist eğilimleri bilinmekle birlikte, faaliyetlerini edebiyat, Azeri folklor araştırmaları ve eğitim sistemiyle ilgili incelemelerle sınırlamış görünen grubun doğrudan politikayla ilgilendiğini gösteren bir kanıt bulunamamıştı.

Ali Reza Nabdel, Tebriz çevresinin bütün üyeleri gibi edebiyatla yakından ilgileniyordu. “Oktay” mahlasıyla kaleme aldığı Türkçe şiirleri, yaşamayı başarmakla birlikte, sistemli devlet baskısı ve dünyanın en büyük şiir dillerinden biri olan Farsçanın gölgesinde kalmak yüzünden gelişimi engellenmiş olan İran Azeri şiirine biçim ve içerik açısından getirdiği yenilikle dikkat çekiyordu.

Ne var ki, şahlığın Azeri kültürüne uyguladığı ağır baskı yüzünden yayımlanma şansı bulamayan bu şiirler, sadece dar bir arkadaş çevresi tarafından tanınıyordu. Kaldı ki, yavaş ve temkinli tartışmalar sonunda, emperyalizmle tam bir bağımlılık ilişkisi içinde İran’ ı ezen polis devletine karşı koymanın tek yolunun silahlı mücadeleden geçtiği inancına varan Tebriz çevresi, edebi ve bilimsel çalışmaları ikinci plana itip şahlığa karşı açık savaşa girmenin
yollarını aramaya başlamıştı.

1953 darbesinden sonra, ulusalcıların dağılması ve önderliğinin teslimiyeti yüzünden komünist partisinin (Tude) utanç verici bir yenilgiye uğramasıyla, Ayetullah Humeyni gibi radikal din adamlarının çevresinde toplanmış bazı İslamcı gruplar dışında İran’da şahlığa karşı örgütlü muhalefet kalmamıştı. Bununla birlikte, sol ve ilerici güçlerin yenilgisi İran ile sınırlıydı. Dışarıda devrimler ve ulusal kurtuluş savaşları yükselmeye devam ediyordu. Yenilginin ardından bütün bir eylemciler kuşağı sahneden çekilmişken, 1960’lar İran’ında
dünyada yükselen sol dalgadan (Küba devrimi, Cezayir ve Vietnam kurtuluş savaşları vb.) etkilenen ve yeniden mücadelenin yollarını arayan yeni bir kuşak yetişiyordu. Tebriz çevresi de bu kuşağa aitti. Bu kuşak, Behrengi, ağır sansürü atlatarak “Küçük Kara Balık” kitabını yayınlatmayı başardığında, masalın dört dörtlük edebi biçiminin ardındaki keskin pratik politik bildiriyi hemen anladı. Küçük Kara Balık, tarihe bilinçli müdahalesiyle kitlelerin ataletini kırarak devrimci mücadelenin önünü açacak bir öncü devrimci parti için yapılmış bir
çağrıydı.

Çağrıyı alan başka kentlerdeki devrimci grupların Tebriz çevresiyle temasa geçmeleriyle, 1970’lerde dünyanın en etkin kent gerilla gruplarından biri olacak Halkın Fedaileri’nin temeli atıldı. Yani, alışılmışın aksine bu kez edebiyat siyasal eylemin önünü açmıştı. Üniversite yi orada okuduğundan Tahran ile bağları ve edebi ilgileri sayesinde pek çok çevreyle ilişkileri olan Nabdel, Tebriz çevresinin diğer devrimci gruplarla tanışmasında ve örgütün kurulmasıyla
sonuçlanan birleşmede önemli rol oynamıştı.
Ne var ki, devrimci mücadelenin başlamasıyla şair Oktay, militan Nabdel adına geri plana çekilecek, bütün enerjisini siyasal pratiğe yönelten Nabdel, edebi çalışmalarını bir yana bırakmak zorunda kalacaktı.

IV

Ülkeyi örümcek ağı gibi saran ajan ve muhbir teşkilatına rağmen yeni hareketin ortaya çıkmasını engelleyemeyen SAVAK, örgüt hakkında bilgi edinme fırsatı olarak gördüğü Nabdel’i kolay bırakmayacaktı. Ama, bilgi verebilecek duruma gelmesi için önce tedavi edilmesi gerekiyordu.

Oktay’ın mirası bu sayede elimize ulaşabildi. Nabdel’in tedavisi İran’ın en tanınmış doktorlarından Profesör Cevat Heyet tarafından yapıldı. Kendisi de Tebrizli bir Azeri olan Dr Heyet, edebiyatla ilgilenen sanatçı bir kişiliğe sahipti. Tartı