Siyasi iktidarlar tarafından 6,5 yıldır taviz verilmeksizin uygulanan IMF/Dünya Bankası programının tarımdaki sonuçları çiftçilerin yoksullaşması, gelir bölüşümündeki eşitsizliğin artması ve istihdamdaki hızlı azalma olarak ortaya çıkıyor.

2000’lerin başlarından bu yana tarımda -tüm destek sistemlerini kaldırmaya ve çiftçi örgütlerini adım adım tahrip etmeye dayanan- liberalleştirme politikası ağırlık kazandı. Uluslararası tarım şirketlerinin çıkarına olan bu politikaları teşvik etmek konusunda IMF/Dünya Bankası odaklı programlar kritik bir rol oynadı. TEKEL, TİGEM, gübre ve şeker fabrikaları gibi kamu kuruluşlarının özelleştirilmesi bu gündemin ayrılmaz bir parçasıdır.

Tarımsal Reform Programının (ARIP) hedefleri

Türkiye 2000’lerin başlarından bu yana IMF ve Dünya Bankası’nın direktifleri doğrultusunda Tarımsal Reform Programı (ARIP) uygulamaktadır. Bu programın amacı; ürün ve girdiye dayalı desteklerin kaldırılarak, yerine sahip olunan arazi büyüklüğüne dayalı bir gelir destek programının uygulanmasıdır. Ancak, tarımda yapısal sorunlarını aşamamış, devlet desteğine gereksinim duymayacak bir aşamaya ulaşamamış ülke olan Türkiye’nin ARIP bağlamında geliştirilmesi hedeflenmiş olan liberalleştirme politikası, ülkenin tarımsal altyapısına uygun değildir.

Dünya Bankası tarafından verilen tarımsal uyum kredileriyle de desteklenen bu program, tarım sektöründe kapitalist paylaşım ilişkilerinin kurulmasına dönüktür. Bu krediler tarım sübvansiyonlarının kaldırılması, kamuya ait tarım işletmelerinin özelleştirilmesi, tarım satış kooperatiflerinin işlevsiz hale getirilmesi ya da tasfiyesi ve kırsal nüfusun azaltılması gibi alanlarda kullanılmaktadır.

Tarım kesimi uluslararası tekellere açılıyor

Özelleştirme ile tarımsal KİT’lerin tasfiyesinin edilmesinin ardından, tarım kesimi liberalleştirme adı altında uluslararası tekellere açılmaktadır. Tarım kesiminin GSMH’den aldığı pay gittikçe düşmekte ve özellikle küçük tarım üreticileri yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Hayvancılık neredeyse tümüyle tasfiye edilmiş durumdadır. Her kriz döneminin faturası ücretlilere, kent yoksullarına ve köylülere çıkartılmaktadır.

Programının başarısız olduğunu Dünya Bankası da kabul ediyor

2000 yılı başından bu yana uygulanan IMF/Dünya Bankası dayatmalı programların etki ve sonuçları belki de en açık biçimde tarım kesimindeki değişimde ortaya çıkmıştır. Bu politikaların ülkemizin tarımsal yapısı üzerinde yarattığı sonuçlar, Dünya Bankası tarafından 9 Mart 2004 tarihinde yayımlanan “Türkiye’de Tarım Sektörü Destekleme Reformunun Etkilerine Bir Bakış” başlıklı raporda şöyle ortaya konulmaktadır:

* 1999-2002 döneminde, tarım sübvansiyonları 6 milyar dolar azalarak 1,1 milyar dolara inmiştir. Başka bir deyişle, tarımsal sübvansiyonların GSMH’ye oranı yüzde 3,2’den yüzde 0,5’e düşmüştür.

* Aynı dönemde, tarımsal GSMH 27 milyar dolardan 22 milyar dolara gerilemiştir.

* Çiftçiler üzerindeki net etki, yaklaşık 4 milyar dolar tutarında yıllık zarar olmuştur.

* 2002-2003 reform döneminde gübre ve ilaç kullanımı yüzde 25-30 azalmıştır.

* Tarım kredisi faiz oranları negatiften pozitife dönmüştür.

* Kredi alan çiftçiler, borçlarını, tarımsal gelirdeki azalmalar ve yüksek reel faiz oranları nedeniyle ödeyememişlerdir.

* 1999-2001 arasında, Türkiye’de üretilen başlıca tarım ürünlerinin brüt değeri, reel olarak yüzde 16 oranında azalmıştır.

* 1997-2002 döneminde, ihracat ve ithalat tüm ürün çeşitlerinde artış gösterirken, tarım ve gıda ürünlerinin toplam ihracat ve ithalattaki payı düşmüştür.

* 1999-2001 arasında hektar başına üretimin dolar eşdeğeri 864 dolardan 621 dolara olmak üzere yüzde 28 oranında düşmüştür. Bu azalış yüzde -13 ile bakliyatta en az oranda, yüzde -38 ile tütün, şeker pancarı ve pamuğu da içeren kategori olan “öteki tarla ürünlerinde” en yüksek oranda gerçekleşmiştir. Hektar başına meyve değeri yüzde 29 azalırken, hububat ve sebze değeri sırası ile yüzde 22 ve yüzde 23 düşmüştür. Bu dönemde hektar başına katma değer dolar bazında yaklaşık yüzde 40’lık bir düşüş kaydetmiştir.

* Çiftçi, 450 bin hektar alanı ekmekten vazgeçmiştir. Bu alanın 300 bin hektarı, Orta Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır.

* 1999-2001 arasında tarım ürünleri fiyatları yüzde 40 oranında gerilemiştir.

* Türkiye, OECD ülkeleri arasında en düşük destekleme oranlarına sahip olan ülke haline gelmiştir.

* Doğrudan Gelir Desteği (DGD) programı, çiftçilerin uğradığı net gelir kaybının ancak yüzde 35-45’ini karşılayabilmiştir. DGD programından fiilen yararlanamayanlar için, bu durum dahi söz konusu değildir.

DGD uygulaması kırsal kesimde gelir dağılımını bozuyor

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın verilerine göre Doğrudan Gelir Desteği uygulamasının sonuçları:

* DGD ödemelerinin yüzde 51’i, çiftçilerin yüzde 17’sini oluşturan 100 dekardan daha büyük arazi sahiplerine gitmektedir.

* 2004 yılı için ödenen 2 katrilyon 670 trilyon liralık DGD’nin, yüzde 51’i yani 1 katrilyon 361,7 trilyon lirası 476 bin çiftçiye giderken, kalan yüzde 49’luk miktar çiftçilerin yüzde 83’ünü oluşturan 2 milyon 324 bin çiftçiye dağıtılmıştır.

* Arazi varlığı 100 dekarın üzerindeki çiftçilere ortalama 2 milyar 750 milyon TL düşerken, küçük arazi sahiplerine ortalama 586 bin TL ödenmiştir. Aradaki fark tam 3,5 kattır.

* Bu adaletsizliği önlemek için, DGD’nin desteklemeler içinde 2002-04 döneminde ortalama yüzde 78 olan payı, 2005 itibarıyla yüzde 55’ler seviyesine çekilmiştir. 2006’da bu rakamın yüzde 45’lere düşürülmesi öngörülmüştür (Aşağıdaki çizelgeden görüleceği gibi, 14 Ağustos 2006 tarihinden itibaren ödenecek olan 2005 yılı DGD ödemelerinde başvuruda bulanan çiftçilere dekar başına 16 yerine 10 YTL ödeme yapılacaktır).DGD’nin Ülke Genelinde Uygulamasına İlişkin Bazı Sonuçlar

Göstergeler	2001	2002	2003	2004	2005
Kayıtlı Çiftçi (Milyon Kişi)	2.18	2.58	2.76	2.75	2.7
Kayıtlı Alan (Milyon Ha)	11.6	16.2	16.7	16.7	—
Destek (Milyon TL/Da)	10.0	13.5	16.0	16.0	10.0*
Desteklenen Arazi Sınırı (Da)	200	500	500	500	500
Toplam Destek (Katrilyon TL)	1.18	2.19	2.63	2.66	1.65

(*) 2005 yılı DGD uygulamaları kapsamında;
– DGD başvurusunda bulunan tüm çiftçilere; 10 YTL/dekar temel DGD,
– Organik tarım yapan çiftçilere 3 YTL/dekar ek DGD,
– Toprak analizi yaptıran çiftçilere 1 YTL/dekar ek DGD ödemesi yapılacak.

Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 2,8 milyon çiftçi bulunuyor. Çiftçilerin yüzde 83’ünün arazisi 100 dekarın altında. Bu kesimin yüzde 16’lık kısmının arazi varlığı ise 10 dekardan küçük. Geriye kalan yüzde 17’lik kesimin ise arazi büyüklüğü 100 dekarın üstünde. Bu kapsamda, DGD ödemelerinin yarısı yüzde 83’lik kesime giderken, diğer yarısı yüzde 17’lik kesime gitmektedir. Kısacası DGD ödemeleri arazi sahipliğine göre yapıldığından, kırsal kesimde gelir dağılımını ciddi ölçüde bozmaktadır.

Tarım ürünleri alım fiyatları enflasyonun altında tutuldu

2000-04 döneminde tarımsal ürün alım fiyatları sürekli olarak enflasyonun altında tutulmuştur. 2000-04 ortalaması olarak TEFE’deki değişmenin yüzde 40’ı bulmasına karşın; aynı dönemde tarımsal ürün ortalama alım fiyatları artışı yüzde 28 düzeyinde tutulmuştur. Destekleme alımları karşılığında üreticilere yapılan ödemelerin tarımsal katma değer içindeki payı sürekli olarak geriletilmiştir. Destekleme alımlarının tarım sektörünün toplam katma değerine oranı 1990-99 dönemi ortalaması olarak yüzde 9,7 iken, 2000-04 döneminde yüzde 7,1’e, 2004 yılına gelindiğinde ise yüzde 5,4’e düşmüştür.

Destekleme Fiyatları/Enflasyon İlişkisi

Yıl	Ürün Alım FiyatlarıArtışı (Yüzde )	TEFE (12 Aylık Ortalama Yüzde Değişme)	Destek Alım/Tarım Katma Değeri (Yüzde )
1998	53,3	71,8	11,6
1999	47,7	53,1	12,7
2000	28,4	51,4	9,4
2001	50,2	61,6	8,5
2002	33,5	50,1	6,9
2003	22,1	25,6	5,4
2004	6,6	11,1	5,4

Ekim alanları ve girdi (gübre, kredi, vb.) kullanımı azalıyor

Fiyat destekleme ve girdi (gübre, kredi, vb.) sübvansiyonlarından yoksun bırakılan çiftçi toprağını ekemez, gübre ve kredi kullanamaz hale gelmiştir. Örneğin 1990 yılında yaklaşık 24,2 milyon hektar olan işlenen tarla alanları, günümüzde 23 milyon hektara düşmüştür. 2000-2004 yılları arasında yalnızca 8 ürünün (buğday, ayçiçeği, soya, pamuk, tütün, şekerpancarı, nohut, mercimek) ekim alanlarındaki gerileme 312 bin hektar olmuştur.

Tarımsal Ekim Alanlarındaki Değişmeler

Ürün	Ekim Alanı (Bin Hektar)			Yüzde Değişme
	1990	2000	2004	1990-04	2000-04
Buğday	9.450	9.400	9.300	-150	-100
Nohut	890	636	606	-284	-30
Ayçiçeği	716	542	550	-166	+8
Soya	74	15	14	-60	-1
Mercimek	896	472	439	-462	-33
Pamuk	641	654	637	+4	-17
Tütün	320	237	193	-127	-44
Ş. Pancarı	380	410	315	-65	-95
Toplam	13.367	12.366	12.054	-1.310	-312

“Çiftçiye yapılan destekler ülkeyi batırıyor” denilerek üreticiye kredi verilmemeye, azaltılmaya başlanmıştır. Ziraat Bankası tarımdan kopartılmış, Tarişbank’a el konularak başka bir bankaya devredilmiştir. Tarımsal kredi faiz oranlarına uygulanan sübvansiyon Mart 2000, kimyasal gübre desteği Ekim 2001, tohum ve tarımsal ilaç destekleri ise Aralık 2001 sonundan itibaren kaldırılmıştır. Bu çerçevede tarım kredilerinin toplam krediler içindeki payı 2000 yılında yüzde 9,6 iken, 2005 yılında yüzde 3,5’e değin gerilmiştir.

Tarım Kredilerinin Toplam Krediler İçindeki Payı

Yıl	Toplam (Milyar TL)	Tarım (Milyar TL)	Payı (Yüzde )
2000	34.213.480	3.281.895	9,6
2001	37.085.766	2.714.552	7,3
2002	52.631.490	2.439.787	4,6
2003	69.002.124	3.216.133	4,7
2004	102.481.789	3.847.082	3,8
2005	152.294.560	5.276.964	3,5

Son 10 yıllık (1994-2003) ortalamalara göre kamuya ait gübre fabrikalarının gübre üretimindeki payı yüzde 42 idi. 2004-05 döneminde bu tesislerin tümü özelleştirilerek kamu gübre üretim ve dağıtımından çekildi. Sonuç, Başbakanın da vurguladığı gibi gübre fiyatlarının yalnızca 2004 yılında yüzde 40 oranında artması oldu.

1999 yılında 5,6 milyon ton olan kimyasal gübre tüketimi, 2004 yılında yüzde 7 dolayında bir gerileme ile 5,2 milyon tona düştü. 1990-99 döneminde tüketimin ortalama yüzde 24,8’i ithalat yoluyla karşılanırken, IMF/Dünya Bankası politikalarının uygulandığı 2000-04 döneminde yüzde 43,9’u ithalatla karşılanır hale geldi.

Kimyasal Gübre Üretim, Tüketim ve İthalatı (Bin Ton)

Yıl	Üretim (1)	Tüketim (2)	İthalat (3)	3/2 (Yüzde )
1990-99	3.755	4.863	1.364	24,8
2000	3.163	5.294	2.408	45,5
2001	2.628	4.262	1.776	41,7
2002	3.472	4.529	1.740	38,4
2003	3.318	5.094	2.126	41,7
2004	3.192	5.175	2.710	52,4
2000-04	3.154	4.871	2.152	43,9

Şekerpancarı üretimi 18,8 milyon tondan 13,5 milyon tona düşürüldü

2000 yılında 18,8 milyon ton olan şekerpancarı üretimi, IMF’ye verilen ekim alanlarının daraltılması taahhüdü ve 4 Nisan 2001’de çıkarılan 4364 sayılı Şeker Kanunu hükümleri doğrultusunda 2004 yılında 13,5 milyon tona gerilemiştir. Şeker Kanunu ile şeker fabrikalarının özelleştirilmesi öngörülmüş, şeker üretimi kısıtlanarak suni tatlandırıcılara geniş kota tanınması gündeme gelmiştir. Öte yandan şekerpancarı ekim alanlarının daraltılması, 450 bin üretici aile ve şekerpancarı tarımında çalışan 100 bini aşkın işçinin gelir olanaklarını kısıtlamakta ve yaşamını zorlaştırmaktadır.

Tütün üretimi yüzde 36, ekici sayısı yüzde 53 azaldı

9 Ocak 2002 tarihinde yürürlüğe giren 4733 sayılı Tütün Kanunu ile tütünde destekleme alımları kaldırılarak sözleşmeli üretim sistemine geçilmiştir. Tütün üreticisinin örgütsüz olması nedeniyle bu sistemde fiyatlar alıcı firmalar tarafından belirlenmekte; üretici bu durumda sektörden kopmak zorunda kalmaktadır. Bu koşullarda yakın bir gelecekte tütün üreticisi bulmak zorlaşacaktır. 1999 yılında 251 bin ton olan tütün üretimi 2004 yılında 129 bin tona; 578 bin olan ekici sayısı ise 274 bin kişiye düşmüştür. Aynı şekilde TEKEL’in destekleme alımlarının toplam üretimdeki payı 1999’da yüzde 72 iken, 2004’te sözleşmeli alımdaki payı yüzde 28’e inmiştir.

Tütün Ekim Alanı, Ekici Sayısı ve Üretimi*

Ürün Yılı	Ekici Sayısı(Bin)	Üretim(Bin Ton)	TEKEL Alımı**
			Bin Ton	Yüzde
1998	622	259	200	66,2
1999	578	251	186	71,8
2000	583	208	178	70,9
2001	478	153	130	62,6
2002	406	161	63	41,2
2003	334	148	60	37,3
2004	274	133	41	27,7

(*) Yerli ve yabancı tütün toplamı
(**) Alım miktarının bir önceki yıl üretimine oranı Bitkisel üretim geriliyor

1990’lı yılların başında nüfus 56, 2004 yılında ise 71 milyon, yani 14 yılda yüzde 25 dolayında artmıştır. Oysa tarım ve hayvancılık üretimi ya yerinde saymakta ya da gerilemektedir. IMF/Dünya Bankası patentli reform projesi bu sürece ivme kazandırmıştır. 1990 yılında 20 milyon ton olan buğday üretimi 2004 yılında 21 milyon yona çıkabilmiştir. 1990’da 860 bin ton olan nohut üretimi 2004’te 620 bin tona; 846 bin ton mercimek üretimi ise 540 bin tona düşmüştür. Soya fasulyesi üretimi dramatik bir şekilde 162 bin tondan 50 bin tonlara gerilemiştir. Ayçiçeği üretimindeki artış yalnızca yüzde 10’lar seviyesindedir. Buna karşılık yıllık bitkisel yağ açığı yaklaşık 1 milyon ton ham yağ ya da karşılığı yağlı tohumdur; her yıl yağlı tohum ve ürünleri ithalatı için ödenen bedel 1 milyar doların üstündedir. Önemli sayılabilecek üretim artışı sağlanan tek ürün pamuktur. Ancak aynı dönemde pamuk kullanımı 540 bin tondan 1,4 milyon tona yükselmiştir. Böylece Türkiye 1990’da 50 bin ton dolayında pamuk ithal ederken, 2002-04 döneminde 650 bin ton pamuk ithal eder hale gelmiştir.

Bitkisel Üretimdeki Değişmeler

Ürün	Üretim (Bin Ton)			Yüzde Değişme
	1990	2000	2004	1990-04	2000-04
Buğday	20.000	21.000	21.000	+5,0	0,0
Nohut	860	548	620	-27,9	+13,1
Ayçiçeği	860	800	900	+4,7	+12,5
Soya	162	45	50	-69,1	+12,4
Mercimek	846	353	540	-36,2	+53,0
Pamuk	655	880	936	+42,9	+6,4
Tütün	296	208	133	-54,1	-36,1
Ş. Pancarı	13.986	18.821	13.517	-3,4	-28,2

Hayvancılıktaki erime devam ediyor

Hayvan varlığındaki erime de devam etmiş; 1990-2005 yılları arasında koyun sayısı 40,6 milyon baştan 25,3 milyon başa, sığır sayısı 11,4 milyon baştan 10,5 milyon başa gerilemiştir. Süt üretimi yalnızca yüzde 13 dolayında artmıştır. Denetim altındaki mezbaha ve kombinalarda kesilen toplam sığır, koyun ve keçi sayısı 9 milyondan 6,5 milyon başa gerilemiştir. Böylelikle kırmızı et üretimi ise yüzde 19’luk bir gerilemeyle 507 bin tondan 409 bin tona düşmüştür.

Hayvan Sayısı ve Hayvansal Üretimdeki Değişmeler

	Üretim			Yüzde Değişme
	1990	2000	2005	1990-05	2000-05
Koyun (Bin baş)	40.553	28.492	25.304	-37,6	-11,2
Keçi (Bin baş)	10.977	7.201	6.517	-40,6	-9,5
Sığır (Bin baş)	11.377	10.761	10.526	-9,9	-4,7
Süt (Milyon ton)	9.617	9.794	11.108	+1,8	+13,4
Et (Bin ton)	507	491	409	-19,3	-16,7
Koyun kesimi*	5.148	6.111	4.145	-19,5	-32,2
Keçi kesimi*	1.097	1.166	689	-37,2	-40,9
Sığır kesimi*	2.774	2.102	1.630	-41,2	-22,5

* Bin baş 2005 yılında Tarımsal GSMH 1998’deki seviyesinde

1998 yılında (1987 yılı fiyatlarıyla) 119,3 milyar TL olan GSMH yüzde 22 oranında artarak 2005’te 145,7 milyar TL’ye çıkmıştır. Oysa aynı dönemde tarımsal katma değerdeki artış yalnızca yüzde 3,6 olmuştur. Tarım kesiminin GSMH’deki payı yüzde 13,6’dan 11,5’e gerilemiştir.

GSMH ve Tarımsal Katma Değer (1987 Fiyatlarıyla Milyon TL)

Yıl	GSMH	İndeks 1998=100	Tarım	İndeks 1998=100	Payı (Yüzde )
1998	119.303	100,0	16.177	100,0	13,6
1999	112.044	93,9	15.369	95,0	13,7
2000	119.145	99,9	15.962	98,7	13,4
2001	107.783	90,3	14.923	92,2	13,8
2002	116.338	97,5	15.948	98,6	13,7
2003	123.165	103,2	15.549	96,1	12,6
2004	135.308	113,4	15.863	98,1	11,7
2005	145.651	122,1	16.756	103,6	11,5

Türkiye tarımda da ithalatçı konuma geliyor

Türkiye’nin üretimi azaldıkça bundan ithalat ve ihracatı da etkilenmektedir. Tarımsal dış ticaret dengesi 1980-89 döneminde yıllık ortalama 1,5 milyar dolar fazla verirken, 1990-99 döneminde 866 milyon dolara düşmüş; IMF/Dünya Bankası politikalarının izlendiği 2000 sonrası dönemde yalnızca 227 milyon dolar olmuştur. 1990-99 döneminde tarım ürünleri ihracatının toplam ihracat içerisindeki payı yüzde 12,8 iken, 2000-04 döneminde yüzde 6’ya gerilemiştir.

İhracat ve İthalatta Tarımın Payı (Milyon Dolar)

Yıl	İhracat	İthalat	Denge
1990-99	2.392	1.526	+866
2000	1.973	2.127	-154
2001	2.234	1.412	+822
2002	2.038	1.706	+322
2003	2.463	2.576	-113
2004	2.954	2.710	+244
2000-04	2.332	2.106	+227

Bölüşüm ilişkileri tarım aleyhine gelişti

Türkiye’deki tarımsal destekleme politikaları IMF/Dünya Bankası dayatmalarıyla 2000 yılından beri tasfiye edilmektedir. Bu politika değişikliği bölüşüm ilişkilerinin çiftçi/köylü aleyhine, yerli ya da yabancı sanayi sermayesi lehine dönüşmesine yol açmıştır. Bu tür saptamalar, çiftçinin eline geçen fiyatları çiftçinin ödediği fiyatlarla karşılaştırarak ve aradaki makasın açılıp açılmadığı belirlenerek yapılmaktadır. Pratikte kullanılan en yaygın fiyat makası, milli gelirin tarım ve sanayi kesimine ilişkin fiyat hareketleri karşılaştırılarak ölçülmektedir. Prof. Boratav, milli gelir serilerinden türetilmiş tarım ve sanayi sektörlerinin fiyatlarındaki hareketleri 1999 yılını (yani sözde tarım reformunun uygulama öncesini) baz alarak hesaplamış ve tarımsal reform programının uygulamaya konulmasından üç yıl sonra, yani 2002 yılında tarımsal fiyatlarla sanayi fiyatları arasındaki makasın yüzde 36 oranında tarım aleyhine açıldığını belirlemiştir.

Çalışan nüfusun üçte birini oluşturan tarım kesimi (işgücü hariç) 2000 yılında kullanılan gelirden yüzde 14,7 pay alırken bu pay, kriz yılı 2001’de yüzde 13,1’e geriledi. Yeniden büyümeye geçilen 2002’de tarımın payı ancak yüzde 12,1 oldu ve izleyen büyüme yılları 2003 ve 2004’te ise sırasıyla yüzde 12,5 ve 11,9 olarak gerçekleşti. Böylece 7,7 milyon kişinin geçimini sağladığı tarım, 2000’den 2004’e gelir pastasından yaklaşık 3 puan kayba uğradı.

Kullanılabilir Gelirin Toplumsal Sınıflar Arasında Bölüşümü

Gruplar	NüfustakiPayı (Yüzde )1	Gelir Payı (Yüzde )
		2000	2004
Tarım2	33,5	14,7	11,9
İşgücü	48,7	35,9	34,5
İşveren(tarım dışı)	17,8	49,4	53,6

(1) İstihdam edilen nüfus, (2) İşgücü dışında
Kaynak: M. Sönmez, Bianet, 2 Ocak 2006

Çiftçi hızlı bir şekilde yoksullaşıyor

Yoksulluk, ülke kırsal yaşamının kendini yeniden üretme kapasitesini tehdit eder bir boyuta ulaşmıştır. Türkiye köylüsü, yaşamını sürdürebilmek için kendine özgü “beka stratejileri” oluşturmaktadır. Köylülüğün geliştirdiği “beka stratejileri”, tarımda küçük köylü yapısının sürmesine uygun bir zemin yaratmaktadır. “Beka stratejisi” olarak tanımlanan, Türkiye köylüsünün giderek artan zorluklara karşın kendini yeniden üretme koşullarına yönelik değişimi, başka bir deyişle yaşamını sürdürebilmek için aradığı ve bulduğu yollardır. Bunları (i) yeni gelir olanakları yaratmaya yönelik, (ii) birikeni tüketme ve borçlanmaya yönelik ve (iii) tüketimi sınırlama ve kadın emeği sömürüsünü derinleştirmeye yönelik olmak üzere gruplandırmak mümkündür. Ancak bunun sürdürülebilir olmadığı ortadadır (Günaydın ….).

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) yaptığı Yoksulluk Çalışması’na göre; Türkiye’de en yüksek yoksulluk kırsal kesimde yaşayanlar arasında gözleniyor. 2002 yılında yüzde 35,5 olarak hesaplanan kırsal kesimde yaşayanlar arasındaki yoksulluk oranı 2003 yılında yüzde 37,1’e, 2004 yılında ise yüzde 40’a ulaştı.

İktisadi faaliyet koluna göre en yüksek yoksulluğun yaşandığı tarım sektöründe 2002 yılında yüzde 36,4 düzeyinde bulunan yoksulluk oranı 2003 yılında yüzde 39,9’a, 2004 yılında ise yüzde 40,9’a çıktı.

Öte yandan, kırsal kesimde tarımla uğraşanların 2002 yılında yüzde 36,8’i yoksul iken, bu sayı 2003 yılında yüzde 40,9’a, 2004 yılında ise yüzde 42,3’e yükseldi.

Kırsal Kesimde Yoksulluk

Yoksul Kişi Sayısı (Bin) Yöntemler 2002 2003 2004 Gıda Yoksulluğu (Açlık) 550 584 640 Yoksulluk (Gıda+Gıda Dışı) 9.429 10.081 10.846 Göreli Yoksulluk 5.430 5.996 6.371 Yoksul Kişi Oranları (Yüzde ) 2002 2003 2004 Gıda Yoksulluğu (Açlık) 2,0 2,2 2,4 Yoksulluk (Gıda+Gıda Dışı) 34,5 37,1 40,0 Göreli Yoksulluk 19,9 22,1 23,5

2000-2005 yılları arasında tarımdan kopanların sayısı 1,3 milyona ulaştı

Tarımsal istihdam 1950 yılında toplam istihdamın yüzde 85’ini oluştururken, 1980’lerin sonundan itibaren, tarımın istihdamdaki payı ve tarımda istihdam edilenlerin sayısı azalmaktadır. Tarımın 2000-2001 yıllarında kırsal bölgelerdeki toplam istihdamdaki payı yüzde 71,5 iken, 2005 yılında bu oran yüzde 61,4’e gerilemiştir. Tarım sektöründe çözülme ve kentlere göç devam etmektedir. Geçmiş dönemde uygulanan tarımsal sübvansiyonların, küçük aile işletmelerinin ayakta kalmasına ve kır-kent göçünün bir ölçüde hafifletilmesinde önemli katkıları olmuştur. Tarım sübvansiyonlarının kaldırılması ile tarımdan çözülme ve kentlere göç ivme kazanmıştır.

2005 verilerine göre, tarımsal istihdamın yalnızca yüzde 8’i ücretliler iken; yüzde 46,3’ü ücretsiz aile işçisi olarak hane halkının gelirine ortak olmaktadır. Tarımda istihdam edilen her dört kadından üçü ücret almaksızın çalışmaktadır. Mutlak sayılar çarpıcı bir sonucu ortaya koymaktadır: Tarımda yaklaşık 6,5 milyon kişi istihdam edilmekte olup; bunların 3 milyonu kadındır ve kadınların 2,2 milyonu ücretsiz aile işçisidir.

Tarımda istihdam azalırsa ülkenin gelişeceği kesin değildir. Ancak, ülkeler geliştikçe tarımın toplam istihdamda payı azalır. Hatta tarımda istihdam payının yüksek olması, krizlerin en azından sosyal olarak daha düşük maliyetle atlatılmasını sağlayabilir. Aslında bir sonuç olan tarımdaki yüksek istihdam, kriz dönemlerinde sosyal ve ekonomik maliyeti azaltıcı etki yapabilmektedir.

2000’li yılların başından beri uygulanan tarım politikalarının sonucunda tarıma yönelik destekler milli gelirin yüzde 3’ünden yüzde 0,7’sine geriletilmiş, tarımsal örgütlenmeler, Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri zayıflatılmış, tarım özellikle son üç yılda net ithalatçı konumuna getirilmiştir. Bu uygulamalar sonucunda da tarım yapıları hızlı bir şekilde tasfiye sürecine sokulmuştur. Böylece, milli gelirdeki payını son derece hızlı bir şekilde yitiren tarım sektörü daha da hızlı bir şekilde istihdam kayıpları yaşamakta, aynı zamanda da kırsal göç ve kentsel/kırsal işsizlik oranları yükselmektedir (BSB 2006).

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) yürüttüğü Hanehalkı İşgücü Araştırmalarına göre; 2004’ün I. döneminde tarımda 6.412 bin kişi istihdam ediliyordu ve tarımın toplam sivil istihdamdaki payı yüzde 32,2 dolayındaydı. Tarımsal istihdam 2005’in aynı döneminde 6.230 bin kişiye (istihdamdaki payı yüzde 29,9), 2006’da ise 5.167 bin kişiye (istihdamdaki payı yüzde 25,1) düştü. Böylelikle 2004-06 döneminde tarım kesiminde istihdam 1 milyon 245 bin kişi azaldı, başka bir deyişle 2 yıl içerisinde tarımdan kopanların oranı yüzde 19’u buldu.

İstihdamda Tarım Kesiminin Payı

Yıl / Dönem	Toplam	Tarımsal	Tarımın Payı (Yüzde )
	(Bin kişi)	(Bin kişi)
1980	16.523	8.960	54,2
1985	17.547	8.837	50,4
1990	19.323	9.233	47,8
1995	20.394	9.538	46,8
2000	21.580	7.769	36,1
2001	21.524	8.089	37,6
2002	21.354	7.458	34,9
2003	21.147	7.165	33,9
2004	21.791	7.400	34,0
2005	22.046	6.493	29,5
2000-2005		-1.276	-16,4
2004/ I. Dönem	19.902	6.412	32,2
2005/ I. Dönem	20.838	6.230	29,9
2006/ I. Dönem	20.604	5.167	25,1
2004-2006 / I. Dönem		-1.245	-19,4

2000-2006 döneminde tarıma yönelik özelleştirme saldırısı ivme kazandı

10 Mart 2000 tarihinde Dünya Bankası’na verilen kalkınma politikası mektubunda “tarımsal reform programı, devletin tarımsal üretim ile tarımsal sanayi üretiminde doğrudan bir rol almaktan çekilmesine yönelik orta vadeli hedef doğrultusunda, sektördeki devlet varlıklarının ticarileştirilmesi ve özelleştirilmesini kapsamaktadır” denilmekteydi. Bu taahhüt çerçevesinde, 2000-06 yılları tarıma yönelik özelleştirme saldırısının ivme kazandığı bir dönem oldu. Bu kapsamda;

* Arazisinin ORÜS’e ait olmaması nedeniyle devir teslim işlemi gerçekleştirilemeyen Ardanuç işletmesi dışında bu kuruluşa ait özelleştirilmeyen işletme kalmadı.

* Daha önce özelleştirilen işletmelerinin çoğunun ekonomi dışında kalmasına karşın EBK kombinalarının özeleştirilmesine devam edildi.

* TİGEM işletmeleri yerli ve yabancı tarım-gıda tekellerine kiralanmak (özelleştirmek) üzere ihaleye çıkartıldı. Bunlardan 14’ü 30 yıllık sözleşmelerle özel sektöre kiralandı.

* TZDK’ye bağlı Manisa WP Kükürt İşletmesi Şubat 2000, Adapazarı Traktör İşletmesi ise 2003 tarihinde satıldı.

* TŞFAŞ, Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun 20 Aralık 2000 tarihli kararıyla özelleştirme kapsamına alındı.

* TEKEL, özelleştirme işlemleri üç yıl içerisinde tamamlanmak üzere 5 Şubat 2001 tarihinde ÖİB’ye devredildi.

* TEKEL’in alkollü içkiler birimi 2003 yılında özelleştirildi.

* TÜGSAŞ’a ait gübre fabrikalarının tümü 2004 ve 2005 yıllarında özelleştirildi. TÜGSAŞ’ın kurumsal varlığına son verilerek, devlet gübre sektöründen çekildi.

* Ziraat Bankası’nın özelleştirilmesine ilişkin yasa 15 Kasım 2000 tarihinde kabul edildi.

* Alkollü içkilerin üretiminde devlet tekelini kaldıran yasa 11 Ocak 2001 tarihinde kabul edildi. Böylece TEKEL’in alkollü içkiler üzerindeki 136 yıllık denetimine son verildi.

* TŞFAŞ’nin özelleştirilmesine olanak sağlayacak hukuksal alt yapının hazırlanmasını ve şeker fiyatlarının serbestçe belirlenmesini öngören Şeker Kanunu 4 Nisan 2001 tarihinde kabul edildi.

* Tütün destekleme alımlarını kaldıran ve TEKEL’in varlıklarının satışına olanak sağlayan Tütün Kanunu 3 Ocak 2002 tarihinde kabul edildi. Böylelikle uluslararası tütün tekellerinin Türkiye sigara pazarın
daki egemenlikleri güvence altına alındı.

Tarımsal KİT’lerin Özelleştirilmesi

Tarımsal KİT	Etkinlik Alanı	Özelleştirme Tarihi
SEK	Süt üretimi	1993-1998
YEM SANAYİİ	Yem üretimi	1993-1995
EBK	Et üretimi	1995-2005
ORÜS	Orman ürünleri	1996-2000
TZDK	Tarımsal girdi	1999-2003
TMO	Hububat alımı	2001-02 (1)
TŞFAŞ	Pancar şekeri üretimi	2004-05 (2)
TİGEM	Tohum/ damızlık üretimi	2003-05(3)
İGSAŞ	Kimyasal gübre	2004
TÜGSAŞ	Kimyasal gübre	2004-05 (4)
TEKEL	Alkollü içecekler	2004
TEKEL	Tütün alımı/ sigara üretimi	Kapsamda
ZİRAAT BANKASI	Tarımsal kredi	Kapsamda

1 Küçültüldü
2 Kütahya ve Amasya 2004; Adapazarı Fabrikası 2005 yılında özelleştirildi.
3 1 işletme 2003; 7 işletme 2004; 4 işletme ise 2005’te özel sektöre kiralandı.
4 Gemlik Gübre 2004, Kütahya ve Samsun Gübre ise 2005’te özelleştirildi.

Kısacası bu dönemde, uluslararası sermayenin resmi kurumları olan IMF ve Dünya Bankası’nın buyrukları doğrultusunda hazırlanan sözde reform programı gereğince tarım kesiminde yapılan özelleştirmeler ile yerli ve yabancı sermayeye yeni vurgun olanakları sağlanmıştır.

Tarımda yaşanan yıkım gıda/tarım tekellerine sağladığı olanaklar

Tarımda yaşanan yıkım gıda/tarım tekelleri ve onlarla çıkar birliği içindeki yerli tekelci sermayeye iki yönlü olanak sağlamaktadır:

* Birincisi, tarımsal üretimin yıkıma uğratılıp gıda/tarım tekelleri ve ortaklarına yeni pazarlar ve yatırım olanaklarının açılmasıdır. Çünkü üretimin azalması nedeniyle hem gıda ürünleri ithalatı artmakta, hem de büyük kapitalist tarım işletmeleri kurmanın olanakları genişlemektedir. Ayrıca, tarımsal KİT’lerin tasfiyesinin doğurduğu boşluk da gübre ve tohum üretimi gibi alanlarda yeni yatırım olanakları anlamına gelmektedir.

* İkincisi ise, kentlere akan milyonlarca yoksul köylünün, tekellerin ucuz emek-gücü ihtiyacı çerçevesinde değerlendirilmesidir. Tarımı yıkıma uğratılan tüm bağımlı ülkelerde bu böyle olmuştur. Kentlere akan, henüz proleterleşme sürecinden ve mücadele deneyiminden geçmemiş milyonlarca insanın bir bölümü, sanayi tekellerine ait işletmelerde düşük ücretler karşılığında ve en kötü koşullarda çalıştırılmaktadır.

Avrupa Birliği de Türkiye’ye IMF/ Dünya Bankası programını dayatıyor

AB tarım politikalarına uyum ile IMF/Dünya Bankası dayatmaları arasında önemli çelişkiler bulunmasına karşın, AB yetkilileri tam bir çifte standartla, Türkiye’nin IMF/ Dünya Bankası programlarından sapmamasını dayatmaktadır. Böylelikle Türkiye, mevcut tarım politikaları sonucunda tarım yapılarını AB’ye yakınlaştırmak yerine uzaklaştırmakta, giderek hızlı bir tasfiye sürecine sokmuş bulunmaktadır.

AB ülkelerinde tarımsal katma değerin (tarımın ulusal gelire katkısının) yarısı ya da üçte ikisi oranında tarıma destekleme yapılırken, Türkiye’de bu oran yüzde 7 dolayına inmektedir. 2006 bütçesinde tarımsal desteklemeye yalnızca 4 milyar YTL (yaklaşık 2,4 milyar Euro) ödenek ayrılmıştır. Bu rakam, bütçe borç faiz ödemelerinin onda birinden azdır.

Olası bir “tarımda serbest ticaret” senaryosunda, AB’nin kendi saptamalarına göre, Türkiye’nin rekabetçi kalabilecek tarımsal ürünlerinin sayısı çok az olacaktır. “Pazar Birliği” ve “Topluluk Tercihi”nin işlemesiyle, yalnızca yaş meyve ve sebze, fındık, koyun eti ve bakliyat gibi ürün ya da alt sektörlerin rekabetçi olabileceği bizzat AB Komisyonu’nun 2004 tarihli “Türkiye’nin Üyeliğinden Kaynaklanan Konular” başlıklı raporunda belirtilmektedir.

Tarım emekçileri çözümü kendi programında aramalıdır

Tarımda ekim alanları daralıyor, üretim ve istihdam düşüyor, ihracat geriliyor, ithalat artıyor, çiftçi yoksullaşıyor ve gelir dağılımı bozuluyor. Beş yıldan beri IMF/Dünya Bankası’nın dayatmalarıyla siyasi iktidarlar tarafından kararlı bir şekilde uygulanan sözde tarım reformunun getirdikleri bunlar.

Bu gidişe dur diyebilmenin olmazsa olmaz koşulu, demokratik bir halk hareketinin sürece ağırlığını koymasıdır. Tıkanan ve tasfiye edilen eski ilişki ve kurumların yerine halkın demokratik ilişkilerle ördüğü, üreticinin önceliklerini ve iradesini yansıtan kurumlar geçirilmelidir. Söz ve kararın çiftçilerde olduğu yapılar, sendikalar, kooperatifler, demokratik yollarla oluşmalıdır.

Türkiye tarımının girdiği bu sarmaldan kurtulabilmesi, çokuluslu tarım-gıda şirketlerinin