Sendika.org’da yer alan ve son 1.5 yılı kapsayan emek mücadeleleri haberleri taranarak hazırlanan işçi eylemleri dökümüne geçmeden önce, mücadele zeminini koşullandıran kimi göstergelere bakmak anlamlı olacaktır.

Türkiye işçi hareketinin geleneksel olarak sahip olduğu biricik örgütlenme aracı olarak sendika ve mücadele zemini olarak toplu pazarlık sistemi, son 10 yılda ivme kazanmak suretiyle tahrip ve tasfiye olmaktadır. Tablo 1, toplu pazarlığın kapsamı konusunda net bir fikir vermektedir. Birbirini izleyen iki yılın ortalaması alınarak son 15 yıla bakılırsa, sözleşme kapsamındaki işçi sayısının kabaca yarı yarıya azalmış olduğu görülecektir. Öte yandan, özellikle son beş yıl içinde bağıtlanan toplusözleşmelerin, içerik olarak firma önceliklerine tabi hükümler barındırdığı sır değildir. Bu eğilime direnen az sayıdaki mücadeleci sendikanın önüne ise hükümetler tarafından sıkça grev ertelemesi kararlarının çıkartıldığı bilinmektedir. Özetle, Türkiye’de toplu sözleşme sistemi kapsamı itibarıyla daralmakta, etkisi itibarıyla da önemsizleşmektedir. Bu tespiti perçinleyen bir diğer gösterge de Tablo 2’de yer almaktadır. Tablodan da izleneceği gibi son 10 yıl içinde yasal grev silahının hem menzili kısalmış hem de barutu tükenme noktasına gelmiş görünmektedir. Son iki yıllın ortalaması alındığında, grev deneyimi yaşamış işçi sayısının sadece 2500 civarında kaldığı anlaşılmaktadır. İşçi sendikalarındaki üye sayısının 700 bin civarında olduğu düşünülürse, bu durumda, örneğin 2004 yılı içinde, her bin sendika üyesi işçiden sadece dördünün grev deneyimi edindiği görülmektedir.

Toplu sözleşme ve grev istatistikleri, Türkiye’de güvencesiz çalışma koşullarının eriştiği boyutu göstermesi bakımından da son derece öğreticidir. İşçilerin sendikalarda örgütlü küçük bir bölümü güvencesiz çalışma tehdidi disipline edilirken, asıl büyük gövdesi doğrudan doğruya o koşullara tabi olarak yaşamını sürdürmektedir. Şurası son derece açıktır ki, işçi sınıfının bütün bileşenleri bakımından günümüzde istihdam güvencesi, ücret artışı talebinin büyük ara farkla önüne geçmiş durumdadır. Sendika.org’da yer alan ve 2004 Şubatı ile 2005 Haziranını kapsayan 247 kadar işçi eylemi incelendiğinde, emekçilerin gündeminde hangi konuların yer aldığı konusu da açıklık kazanacaktır.

Taramaya konu olan haberler, ulusal basında yer almış işçi eylemleriyle sınırlıdır; oysa, ulusal ya da yerli basında yer verilmeyen irili ufaklı çok sayıda işçi eyleminin varlığı bilinmektedir. Buna rağmen aşağıdaki verilerin, durum saptamaya olanak sağlamasa bile işçi mücadelesinin son 1,5 yılı hakkında izlenim edinmeye katkı sağlayacağı ileri sürülebilir.

Tablo 3’de, işçi eylem ve eylemci sayılarına, sırasıyla, eylem biçimleri, dönemleri ve sektörleri itibarıyla yer verilmiştir. Görüldüğü gibi son 1,5 yıl içinde en sık başvurulan eylem biçimi, sırasıyla “basın açıklaması” (77 adet) ve “yürüyüş”tür (55 adet); bu eylem biçimlerine “miting” (10 adet) ve “imza kampanyası” gibi etkinlikler de eklendiğinde, Türkiye’de emekçilerin daha çok “kamuoyu oluşturmaya” dönük eylem biçimlerine yöneldiği söylenebilir. Dikkat çekici diğer bir eylem öbeği ise işyeri/ üretim noktasına yoğunlaşmış durumdadır. İş bırakma (17 adet), işyeri işgali/ terk etmeme (7 adet), işyeri önünde direniş (10 adet) ve iş yavaşlatma gibi doğrudan doğruya emek sürecine etki eden eylem biçimleri, bunlar arasında sayılabilir. Bu iki büyük grubun yanısıra “yol kapama” (11 adet), “oturma” (17 adet) ve benzer nitelikte genel direniş (17 adet) gibi militan eylem biçimleri de gerçekleşmiştir. Anılan dönem içinde meydana gelen 231 kadar eyleme yaklaşık 190 bin eylemcinin katıldığı anlaşılmaktadır. Öte yandan bu sayının %60’ının anılan dönem içinde düzenlenen 10 kadar mitinge ait olduğu düşünüldüğünde, diğer eylem biçimlerine katılan emekçi sayısının aynı ölçüde yüksek olmadığı söylenebilir. Miting dışarıda bırakıldığında, her bir eylem için ortalama eylemci sayısının 300 civarında olduğu görülmektedir. Aynı tablo eylem yılı itibarıyla incelendiğinde, 2005’in ilk altı aylık diliminde meydana gelen eylem sayısının (106 eylem) 2004’de gerçekleşen eylem sayısına yaklaşmış olması dikkat çekicidir; bu durumun işçi mücadelesindeki bir yükselişin göstergesi olup olmadığı, 2005’in kalan altı ayındaki eylem dökümüyle açıklık kazanacaktır. Öte yandan 2005’in ilk altı ayında, kamu sektöründe meydana gelen eylem sayısının (70 adet) 2004’ün aynı sektördeki eylem sayısını yakalamış olması, 2005’in ikinci altı ayında kamu sektöründe yoğunlaşacak bir işçi eylemliliğinin habercisi olarak değerlendirilebilir. Bunun gerekçeleri ise Tablo 4’de görüleceği gibi 2005 yılı içinde muazzam bir ivme kazanan çok yönlü özelleştirme girişiminden başka bir şey değildir. Nitekim aynı tabloda 2005’in ilk altı ayı dikkate alındığında, 2004 yılında yoğunlaşan özelleştirme karşıtı genel protesto eylemlerinin yerini, işyeri özelleştirmelerine karşı girişilen mücadelelerin aldığı görülmektedir. Öyle ki, 2004’ün tümünde sayısı 6’yı bulan işyeri özelleştirmelerine karşı eylemlerin bu yılın ilk yarısında 26’ya ulaşmış olması dikkat çekicidir. Öte yandan Tablo 4’e topluca bakıldığında, en büyük protesto kalemini oluşturan işten atılmalar konusunun, geçtiğimiz yılda olduğu gibi 2005 yılında da hız kesmeden devam edeceği anlaşılmaktadır. Tabloya bir başka açıdan bakıldığında, 2005’in ilk yarısında genel taleplerden ziyade işyeri temelli taleplerin ön plana çıkmakta olduğu görülmektedir; bu temelde gündeme gelecek genel eylemliliklerin göreli olarak daha canlı ve etkili olması beklenebilir.

İzleyen tablolar da (Tablo-5, Tablo-6), eylemcilerin istihdam türleri ve istihdam edildikleri işkoluna göre dağılımları yer almaktadır. İstihdam türü itibarıyla bakıldığında, farklı oranlarda da olsa işçi sınıfının hemen hemen tüm bileşenlerinin belli taleplerle mücadele yürüttüğü görülecektir. Aynı şekilde geniş bir sektörel çeşitlilik de söz konusudur.

Özetle, Türkiye’de işçi sınıfı, azımsanmayacak bir mücadele yürütmektedir; ne var ki, bu mücadele, taleplerdeki ortaklaşmalara rağmen hala işyeri, işletme ya da işkolu ile sınırlı bir tekillik içinde sürmektedir ve genel bir mücadelenin tamamlayıcı unsurları olmaktan henüz uzaktır. Ekonomik ve siyasal talep gibi ayrımların anlamsızlaştığı bir dönemde parçalı ve tekil mücadelelerin birleşik ve genel bir mücadele kanalına akması, mevcut siyaset zemininin emek-sermaye çelişkisi temelinde kutuplaşmasının da önkoşuldur.

* Bu çalışma Türk Sosyal Bilimleri Derneği tarafından 5-7 Eylül 2005 tarihleri arasında düzenlenen “Küreselleşmeye Karşı Güney’den Direniş Eylemleri” başlıklı uluslararası konferansta sunulan bildirinin sendika.org için kısaltılmış halidir.

** Metin Özuğurlu / Dr., AÜ SBF öğretim üyesi

Tablo- 1: Türkiye’de Toplu Sözleşme Sisteminin Gelişimi

Yıllar	Akdedilen Sözleşme Sayısı	İşyeri Sayısı	İşçi Sayısı
1989	2.725	10,329	829,341
1990	1.954	11,399	483,852
1991	5.03	13,169	1,089,549
1992	1.783	9,537	450,906
1993	3.809	16,699	1,068,289
1994	1.513	6,77	227,88
1995	2.357	11,274	765,928
1996	1.871	10,29	515,84
1997	2.056	12,966	841,518
1998	1.867	7,047	219,434
1999	2.286	12,373	828,458
2000	1.646	6,844	208,595
2001	4.454	14,211	775,478
2002	1.773	7,453	255,059
2003	1.607	7,806	629,24
2004	1.479	7,913	325,189
2005	1.134	6,818	259,295

Kaynak:www.tisk.org.tr/gostergeler.asp?id=519#2 [4.9.2005]

Tablo- 2: Türkiye’de Grevler

Yıllar	Grev Sayısı	Katılan İşçi Sayısı
1989	171	39,435
1990	456	166,306
1991	398	164,968
1992	98	62,189
1993	49	6,908
1994	36	4,782
1995	120	199,867
1996	38	5,461
1997	37	7,045
1998	44	11,482
1999	34	3,263
2000	52	18,705
2001	35	9,911
2002	27	4,618
2003	23	1,535
2004	30	3,557
2005	28	295

Kaynak: www.tisk.org.tr/gostergeler.asp?id=519#2 [4.9.2005]

Tablo-3: 2004 Şubat-2005 Haziran arası Türkiye’de işçi eylemleri

Eylem Biçimleri	Ortalama Katılımcı	Eylem Sayısı	Toplam Katılan
Miting	11450,00	10	114500
Yürüyüş	643,27	55	35380
İş Bırakma	525,76	17	8938
Yol Kapatma	498,45	11	5483
İşyeri Önünde Direniş	420,50	10	4205
İşyerini terk etmeme	353,43	7	2474
İş Yavaşlatma	333,75	4	1335
Direniş	224,65	17	3819
Basın Açıklaması	127,17	77	9792
Oturma Eylemi	72,88	17	1239
İmza Kampanyası	57,50	2	115
Açlık Grevi	33,00	4	132
Toplam	811,31	231	187412
Eylem Yılı
2004(11 ay)	924,26	125	115533
2005(ilk 6 ay)	678,10	106	71879
Toplam	811,31	231	187412
Sektör
Kamu	646,73	131	84721
Özel	152,71	65	9926
Karma-Genel	5980,36	14	83725
Toplam	849,39	210	178372

Kaynak: Sendika.Org

Tablo-4: Yıllara göre eylemlerin gerekçeleri

	2004 İçin Sayı	2004 İçin Sütun%	2005 İçin Sayı	2005 için Sütun%	Toplam Sayı	Toplam Sütun
İşten atılmaların protestosu	40	29,9%	34	30,1%	70	30,0
Hükümetin özelleştirme politikasını protesto	26	19,4%	16	14,2%	42	17,0
İşyerinin özelleştirilmesini protesto	6	4,5%	26	23,0%	32	13,0
Sosyal hakların geriletilmesini protesto	16	11,9%	9	8,0%	25	10,1
Sağlıkta özelleştirme politikasını protesto	9	6,7%	11	9,7%	20	8,1
Kötü çalışma koşullarını protesto	6	4,5%	8	7,1%	14	5.7
Semt eylemleri	9	6,7%	4	3,5%	13	5.3
Taşeronlaşma protestosu	9	6,7%	1	,9%	10	4.0
Sendika kapatma	6	4,5%	2	1,8%	8	3.2
Hükümetin diğer politikalarını protesto	5	3,7%	1	,9%	6	2.4
Genel protesto	1	,7%	1	,9%	2	.8
Ücret artışı	1	,7%	0	0	1	.4
Toplam	134	%100	113	%100	247	100.0

Kaynak: www. sendika.org

Tablo-5: Eylemcilerin istihdam türü

İstihdam türü	Sayı	%
fabrika işçisi	64	25.9
kamu çalışanı	55	22.3
diğer işçi	52	21.1
güvencesiz işçi	27	10.9
kitleler	15	6.1
sendikacı	14	5.7
sol aktivist	12	4.9
diğer emekçi kesimleri	5	2.0
geçersiz soru	3	1.2
Toplam	247	100,0

Tablo-6: Eylemcilerin istihdam edildiği işkolu

işkolu	sayı	%
hizmet genel	64	25.9
sağlık	29	11.7
imalat genel	29	11.7
tekstil	28	11.3
genel	20	8.1
metal	17	6.9
petrol ve ürünleri	16	6.5
eğitim	12	4.9
tütün	12	4.9
tarım	4	1.6
inşaat	3	1.2
Ara toplam	234	9 4.7
Yanıtsız	13	5.3
Toplam	247	100.0