İÇİNDEKİLER Sayfa No. TABLO LİSTESİ V KISALTMALAR VI GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE SENDİKALAŞMANIN TARİHSEL GELİŞİMİ I. CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEMDE İŞÇİ HAREKETLERİ 4 A. 1908 Öncesi Dönemde İşçi Hareketleri ve Grevler 4 B. 1908-1918 Yılları Arasında İşçi Hareketleri ve Grevler 10 C. 1919-1923 Yılları Arasında İşçi Hareketleri ve Grevler 12 II. CUMHURİYET DÖNEMİ İŞÇİ HAREKETLERİ […]
İÇİNDEKİLER
Sayfa No.
TABLO LİSTESİ V
KISALTMALAR VI
GİRİŞ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE SENDİKALAŞMANIN TARİHSEL GELİŞİMİ
I. CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEMDE İŞÇİ HAREKETLERİ 4
A. 1908 Öncesi Dönemde İşçi Hareketleri ve Grevler 4
B. 1908-1918 Yılları Arasında İşçi Hareketleri ve Grevler 10
C. 1919-1923 Yılları Arasında İşçi Hareketleri ve Grevler 12
II. CUMHURİYET DÖNEMİ İŞÇİ HAREKETLERİ VE SENDİKALAŞMA
A. 1923-1946 Dönemi 15
1. Çalışma Yaşamını Etkileyen Düzenlemeler 16
2. Örgütlenme Çabaları ve İşçi Hareketleri 20
B. 1946-1960 Dönemi 21
1. İlk Sendikalar Yasası 23
2. Yasa Sonrası Sendikalaşma ve Türk-İş’in Kuruluşu 24
İKİNCİ BÖLÜM
DİSK’İN KURULUŞU, GELİŞİMİ VE KAPATILMASI
I. 1960’dan DISK’IN KURULUŞUNA KADAR GEÇEN SÜREÇ 32
A. 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi ve Çalışma Hayatına İlişkin
Yeni Düzenlemeler 32
B. 1960’lar Türkiye’sinin Sosyo-ekonomik Yapısı 35
C. TİP’in Kuruluşu 39
D. İşçi Hareketleri (1960-1967) 41
E. Türk Sendikacılığında Bölünmeye Doğru 44
II. DİSK’in KURULUŞU VE BÜYÜME 48
A. DİSK’in Kuruluşu ve İlkeleri 48
B. Örgütlenme Süreci 53
C. 15-16 Haziran Olayları 56
D. 1971-1980 Döneminde Disk 60
E. DİSK İçinde Bölünme 66
III. DİSK’in Kapatılışı 69
A. 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesi 69
B. Disk Davası 71
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YENİDEN KURULUŞUNDAN 2000’Lİ YILLARA DİSK
I. 1980 SONRASI TÜRKİYE’DE YAPISAL DÖNÜŞÜM ve
ÇALIŞMA HAYATI 74
A. 1980 Sonrası Dönemde Türkiye’nin Sosyo-Ekonomik yapısı 74
B. 1982 Anayasası ve Çalışma Hayatına İlişkin Yeni Düzenlemeler 79
C. 1980 Sonrası Sendikaları Etkileyen Gelişmeler 84
D. 1980’den DİSK’in Yeniden Faaliyete Geçişine Kadar
Sendikalaşma ve İşçi Hareketleri 89
II. YENİDEN FAALİYETE GEÇİŞ ve YENİ DÖNEMDE DİSK 94
A. DİSK’in Yeniden Faaliyete Geçişi 94
B. Yeni Politikalar: Çağdaş Sendikacılık – Toplumsal Mutabakat 95
C. Örgütlenme Süreci 99
D. 1992-2000 Döneminde DİSK 103
III. İKİ FARKLI DÖNEMDE DİSK 109
SONUÇ 116
EKLER 120
KAYNAKÇA 132
TABLOLAR DİZİNİ
Sayfa No.
Tablo 1 1960 Yılı Sonunda Türk-İş’in Üyeleri 28
Tablo 2 1948-1960 Yılları Arasında Sendika Birlik, Federasyon,
Konfederasyon ve Sendikalı İşçi Sayısı 30
Tablo 3 İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Nüfus 33
Tablo 4 1967 Yılında DİSK’e Bağlı Sendikalar ve Üye Sayıları 53
Tablo 5 1980 Yılında DİSK’e Bağlı Sendikalar ve Üye Sayıları 55
Tablo 6 12 Eylül Sonrası DİSK Yönetici ve Üyelerine Verilen Cezalar 72
Tablo 7 1980-1998 Döneminde Reel Ücretler 76
Tablo 8 1990 Yılları Arası İmalat Sanayii Katma Değeri İçinde Ücret Payları 77
Tablo 9 Sivil İstihdamın Sektörel Dağılımı 1980-2000 (%) 78
Tablo 10 İstihdamın Statü Dağılımı (1991 – 2001) 78
Tablo 11 1984-2002 Yılları Arası İşçi Sayısı ve Sendikalaşma Oranları 85
Tablo 12 1984-1992 Yılları Arası Bağıtlanan Toplu İş Sözleşmeleri 91
Tablo 13 1984-2001 Yılları Arası Grev Uygulamaları ve Reel Ücret Endeksi 93
Tablo 14 1984-2001 Yılları Arası Sendika ve Üye Sayılarının
Konfederasyonlara Göre Dağılımı 101
Tablo 15 Temmuz 2001 itibariyle DİSK’e Bağlı Sendikalar ve Üye Sayıları 102
Tablo 16 DİSK’in 1992-1999 yılları arasında Gerçekleştirdiği Grevler,
Direnişler ve Toplu Eylemlere Katılım 108
Tablo 17 DİSK’in 1980 Öncesi Grev Sayıları 110
Tablo 18 DİSK’in 1980 Sonrası Grev Sayıları 110
‘Vermediğiniz şeyi alamazsınız,
kendinizi vermeniz gerekir.
Devrim’i satın alamazsınız.
Devrim’i yapamazsınız.
Devrim olabilirsiniz ancak.
Ursula K. Le Guin (Mülksüzler)
GİRİŞ
Türk sendikacılık hareketine baktığımızda 1940’ların sonunda başlayan süreçte, sendikalar yasasının çıkmasının da etkisiyle bir çok sendikanın kurulduğunu bununla birlikte sendika birlikleri ve federasyonların oluştuğunu görmekteyiz. Bu gelişmelere paralel olarak merkezi bir işçi örgütü, bir konfederasyon oluşturma çalışmaları başlamış, 1952 yılında kısa adı Türk-İş olan Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu’nun kurulmasıyla da bu gerçekleşmiştir. Türk-İş içinde 1960’lı yıllarda başlayan ve 1960’ların ikinci yarısından sonra şiddetlenerek artan görüş ayrılıkları Türk Sendikacılık Hareketini bölünmeye doğru sürüklemiş ve Türk-İş’ten ayrılan sendikacılar tarafından 1967 yılında Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) kurulmuştur.
27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi ve hemen ardından gelen 1961 Anayasası’nın oluşturduğu görece özgürlük ortamında sol ve sosyalist düşünce zenginliği belirmiş, bunun etkisi DİSK’in hem kuruluşunda hem de sonraki yıllarında görülmüştür. Türk-İş’in “partilerüstü politika”sına karşı “sınıf ve kitle sendikacılığı” ilkesini benimseyen DİSK, Türk Sendikacılık ve İşçi Hareketine belli bir ivme kazandırmıştır. 1967-1980 yılları arası DİSK’in politikaları, grevleri, direnişleri ve eylemleri Türk sendikacılık tarihi açısından oldukça önem taşımaktadır. 12 Eylül 1980 tarihinde gerçekleşen askeri müdahale ve bunu takip eden askeri yönetim sürecinde, DİSK kapatılmış ve ancak 12 yıl aradan sonra 1992 yılında yeniden faaliyete geçebilmiştir.
Bu çalışmanın amacı DİSK’in ortaya çıkışını, Türk sendikal hareketine etkisini, yaklaşık 35 yıllık gelişim süreci içerisinde incelemektir. Bu konuyu seçmemdeki amaç ise Türkiye’de sendikacılık ya da işçi sınıfı tarihi literatürünün genelde kısıtlı olması ve daha çok cumhuriyet öncesi dönem ile 1980 öncesi dönem arasında sıkışıp kalmasıdır. DİSK’in tarihi de 1960’lı yıllarda başlıyan ve günümüze dek uzanan önemli bir süreci kapsamaktadır, bu süreci ele alarak aynı zamanda Türkiyenin çalışma ekonomisi ve endüstri ilişkileri anlamında geniş bir perspektifinin de çizileceğini düşünüyorum.
Çalışmanın cevap aradığı temel sorular ise şöyle sıralanabilir: Türk sendikacılığında 1960’lı yıllarda başlayan bölünme hangi nedenlerle ortaya çıkmıştır, DİSK’in Türk-İş den farklılıkları hangi noktalarda ortaya çıkmış, bu farklılıklar DİSK, 1992 sonrasında yeniden faaliyete geçtikten sonra da hala geçerli midir ve DİSK 1980 öncesindeki dinamiğini 1980 sonrasına yansıtabilmiş midir?
Tezin araştırma aşamasında, özellikle 1980 sonrası dönem için Türkiye sendikacılık ve işçi tarihi konularında sıkça kaynak yetersizliği ve kaynaklara ulaşım sorunu yaşanmıştır. DİSK’in tamamlanmış bir arşiv çalışmasının bulunmaması , önemli belge ve evrakların bulunduğu Merter’deki binanın depremde ağır hasar gördüğünden kullanılamaz olması çalışmayı daha da zorlaştırmıştır. Bu sorun kaynak olarak özel görüşmelerin kullanılmasıyla en aza indirgenmeye çalışılmıştır.
Çalı
şma 3 bölümden oluşmaktadır. Araştırmanın planı tarihsel bir perspektifte yapılandırılmıştır. Buna göre birinci bölüm 1908 öncesi dönemden 1960′ a kadar olan dönemi kapsamaktadır. Bir çok alanda olduğu gibi sendikacılık açısından da önemli bir tarih olan 27 Mayıs 1960 ile DİSK’in kapatıldığı 1980 yılı arasındaki dönem ikinci bölümde , 1980 sonrasından başlayan 2000 yılına kadar olan dönemde üçüncü bölümde yansıtılmaya çalışılmıştır.
DİSK’i inceleyebilmek için öncelikle Türk işçi hareketinin ve sendikalaşmanın gelişim seyrinin genel hatlarıyla bilinmesi gerekliliğinden hareketle çalışmanın birinci bölümü Türkiye’de sendikalaşmanın tarihsel gelişimi başlığını taşımaktadır. Bu başlık altında öncelikle Cumhuriyet öncesi dönemde işçi hareketleri incelenmiş ve ikinci kısımda ise cumhuriyet dönemi sendikalaşma ve işçi hareketi mercek altına alınmıştır.
İkinci bölüm DİSK’in kuruluşu, gelişimi ve kapatılması süreçlerini kapsamaktadır. Öncelikle 1960 sonrası DİSK’in ortaya çıktığı sosyo-ekonomik ve siyasal panorama aktarılmaya çalışılmış, daha sonra DİSK’in kuruluşu, ilkeleri, örgütlenme süreci, sendikal mücadelesi ve iç sorunları anlatılmıştır. 12 Eylül 1980 ile başlayan kapatılış süreci ve DİSK davası ise ikinci bölümün son kısmında yer almıştır.
3. Bölüm, 1980 sonrası Disk’in yeniden faaliyete geçtiği yıl olan 1992 den 2000 li yıllara kadar geçen bir süreci kapsıyor. 1980 sonrası Türkiye’de gerçekleşen yapısal dönüşüm ve bunun çalışma hayatına etkileri ilk kısımda incelenmiştir. DİSK’in yeniden faaliyete geçişi, yeni sendikal politikaları, yeniden örgütlenme süreci, sendikal hareketliliği ikinci kısımda aktarılırken, 1980 öncesi ve sonrası iki farklı dönemde DİSK son kısımda değerlendirilmiştir. İki farklı dönemde DİSK başlığını taşıyan bu kısımda özellikle son 10 yıllık dönem için kaynak kısıtlılığının yoğun olarak hissedilmesi ve bu boşluğun yapılan görüşmelerle doldurulmaya çalışılması nedeniyle alt başlıklara ayırmadan konunun incelenmesi uygun bulunmuştur.